11 – лекция Қурылыстың бириктириўши материаллары

Қурылыстағы сөндирилмеген ҳәк. Таза түриндеги (СаСО₃) ямаса доломитленген – СаMg(СО₃)₂ ҳәк тасын (известняк), углерод оксиди толық ажыралып шыққанға шекем қыздырғанда қурылыста пайдаланыўшы ҳәк (известь) алынады.
Сөндирилмеген ҳәкти алыў ушын шийки зат ретинде, тийкарынан ҳәк тасынан - СаСО₃ турыўшы, таў жыныслары хызмет етеди. Ҳәк тасы таў жыныслары тәбиятта кең тарқалған ҳәм кристалл-дәнеше түриндеги ҳәк тасы, беккем ҳәк тасы, пор ҳ.т.б. түринде ушырасады. Ҳәктиң майлы ҳәм күшсиз (арық) формалары болады. Майлы ҳәклер, қурамында араласпаның муғдары 3 % тен аспайтуғын ҳәк тасларынан, ал күшсиз ҳәклер – араласпалардың муғдары 3 – 6 % болған ҳәк тасларынан алынады.
Майлы ҳәк көп муғдарда жыллылық бөлип шығарып, тез сөнеди, ол қолға услағанда майлы сезилиўши, пластик массаны пайда етеди. Күшсиз ҳәк әсте-ақырын сөнеди, қурамында сөндиргенде порошокке айланбай қалған, майда дәнешелери бар, онша пластик емес масса алынады. Саз ылайлы затлардың муғдары аз болған ҳәк таслары күйдирилгенде майлы ҳәкти пайда етеди.
Ҳәктиң сөниў тезлиги, оны суў менен араластырғаннан баслап ең жоқарғы температураға көтерилгенге шекемги ўақыт пенен анықланады.
Майдаланған сөндирилмеген ҳәктиң сапасы қурамындағы актив тийкарлық оксидлер СаО + MgО ның муғдары менен анықланады. Майдаланған ҳәк бөлекшелериниң өлшемлери, 1 см² та 4900 тесиклерге ийе болған, № 0085 сеткалы електен өткергенде, 85 % - тен артығы өтиўи, ал қалған бөлими 1 см² та 900 тесиги бар, № 02 сеткалы електен толық өтетуғын болыўы тийис.
Ҳәк тасын өртеў. Күйдиргенде ҳәк тасы төмендеги реакция бойынша тарқалады:

1 килограмм СаСО₃ ти тарқатыў ушын 425,2 ккал жыллылық талап етиледи. Ҳәк тасының диссоциацияланыў процесси, 600 ⁰С қа шамалас температурада басланады. Бул процесс қайтымлы, температураға ҳәм қоршаған орталықтағы СО₂ ниң парциаль басымына байланыслы болады. Әдетте ҳәк тасын санаатлық күйдириў 1000 – 1200 ⁰С та өткериледи.
Ҳәк тасы бөлеклериниң тарқалыўы температураға ҳәм минералдың қурылысына байланыслы, шетлеринен ортасына қарай ен жайып барады ҳәм белгили бир тезликте өтеди. Жүдә жоқары температура ҳәк тасының күйиўине алып келеди, усының ақыбетинде оның сапасы төменлейди.
Ҳәк тасын өртеў ушын ҳәр қыйлы печьлер қолланылады, бирақ ең көп тарқалғаны үзликсиз ҳәрекет етиўши шахталы печьлер. Жоқарысынан шийки зат салынады, төменги жағынан таяр өним алынады. Әсте-ақырын салыў нәтийжесинде шахтаның ишинде дәслеп шийки зат қыздырылады, кейин күйдириледи ҳәм соңында, төменги бөлимде суўытылады. Жанылғының жаныўы ушын зәрүр болған ҳаўа, печьтиң төменги тәрепинен берилип, пайда болған ҳәкти суўытады ҳәм оның жыллылығын алып, жаныў зонасына жетерли дәрежеде қызған ҳалында келип түседи. Түтин газлери, жоқарыға көтериле отырып, түсип киятырған шийки затқа өз жыллылығын береди, оны кептиреди ҳәм морыдан атмосфераға шығып кетеди.
Күйдириўден алдын ҳәк тасы майдалағышларда майдаланады ҳәм фракцияларға бөлинеди.