11- amaliy mashg‘ulot Chiziqli va burchakli o‘lchashlar

3- rasm. Mikrometr 
O‘lchanayotgan uzunlikdagi butun mm lar soni g shkala yordamida pastki bo‘limdan v 
kallak chetigacha aniqlanadi. YUqori bo‘lim yarim millimetrga to‘g‘ri keladi. Millimetrning 
yuzidan bir ulushi v kallakning g shakaladagi to‘g‘ri chiziqqa mos keladigan bo‘lim orqali 
aniqlanadi. Bunday mikrometr yordamida 0.01 mm aniqlik bilan o‘lchash mumkin. 
Yuqorida aytilganlardan ko‘rinadiki, o‘lchash aniqligi foydalanilayotgan asbobning 
sifatiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari u o‘lchashni bajarayotgan kishining ehtiyotkorligiga va 
e’tiboriga bog‘liqdir. 
Agar uzunlikni shtangensirkul bilan o‘lchaganda natija 18.4 mm chiqqan bo‘lsa u holda 
uning haqiqiy qiymati 18.35 mm bilan 18.45 mm orasida bo‘ladi. “0.1 mm aniqlik bilan 
o‘lchanadi” degan so‘zlarni shu ma’noda tushunish kerak. O‘lchash natijasida olingan sondagi 
raqam keyingi hona (razdel) birliklarni yahlitlab olish natijasi bo‘ladi. Hozirgina tavsiflangan 
asboblardan ko‘ra ancha murakkab zamonaviy usullar va asboblar uzunliklarni 1mkm gacha 
aniqlik bilan tez o‘lchash imkonini beradi. 
Har qanday chiziqiy o‘lchamni ham be’vosita aniqlash qulay beravermaydi. Agar aylana 
uzunligini bilish kerak bo‘lsa, amalda uning diametrini o‘lchash osonroq bo‘lsa, uzunligini esa 
quyidagi formula bilan xisoblanadi. 
Ishni bajarish tartibi. 
1. To‘g‘ri burchak parallelepipedni chiziqli o‘lchamlarini o‘lchash 
Namunani uzunligi eni va bo‘yi oldin chizg‘ich, keyin shtangensirkul va mikrometr 
yordamida o‘lchanadi. Namunani shakli uning geometrik shaklidan farq qiladi, bu esa chinakam 
o‘lchamlarni qiymatini topishda qiyinchilik tug‘diradi, shuning uchun har bitta o‘lcham turli 
nuqtalarda besh marta o‘lchanadi. Mikrometr bilan o‘lchashdan 0 ga (nolga) o‘rnatish kerak. 
Buning uchun treshotka 8 ni aylantirib, mikrometrni o‘lchash yuzalari to‘qnashtiriladi va 
baraban shkalasini 0 bo‘linmasi mikrometrni stoblidagi ko‘ndalang shkalasi bilan ustma – ust 
tushiriladi. 
Agar mikrometr noto‘g‘ri o‘rnatilgan bo‘lsa, stebldagi baraban holatini o‘zgartirish kerak. 
Mikrometr bilan o‘lchash jarayonida quyidagi qoidalarga rioya qilinadi: 
O‘lchashdan oldin 0 – ni o‘rnatish; 
O‘lchanayotgan o‘lcham mikrometrik vintni o‘qi bilan ustma-ust tushishi kerak. 

---

O‘lchash natijalari 1 – chi jadvalga kiritilgan 
1 – jadval. 
CHizg‘ich 
SHtangensirkul
Mikrometr 
№ A1 
MM 
B1 
MM 
K1 
MM 
A2 
MM 
B2 
MM 
K2 
MM 
A3 
MM 
B2 
MM 
K3 
MM 
1 
2 
3 
4 
5 
2. O‘lchash natijalarini qayta ishlash. 
Bajarilishi: 
- O‘lchash natijalarini GOST talablariga mos ravishda yozing; 
- Turli xatolikka bo‘lgan o‘lchash asboblari yordamida chiziqli o‘lchamni, o‘lchash natijasini 
xisoblang; 
- O‘lchash natijalarini taqsimlanish gistogarmmasini chizing; 
- O‘lchangan kattalikni taqsimlanish statistik qatorini chizing; 
O‘lchash natijalarini taqsimlanishini me’yoriga muvofiqligini tekshiring. 
Mikrometr, lineyka va shtangensirkulni metrologik harakteristikalarini aniqlang. 
O‘lchash natijalarini qayta ishlash 
GOST 8.011-72 ga muvofiq o‘lchash natijalari quyidagi shaklda yoziladi. 
x = 
x


x….. . p (1) 
x- o‘lchash natijasi; 
x
- O‘lchash natijasini o‘rtacha arifmetik qiymat. 

x – asosiy o‘lchash hatoligi (ishonchli interval chegarasi); 
P- ishonchli ehtimollik; 
Matematik kutilma 
x
o‘lchangan kattalikni o‘rtacha qiymatini harakterlaydi. Matematik 
kutilma quyidagi formuladan topiladi; 
x
=mx=
N