105. Asosiy kapital tushunchasi, ularni tarkibi va baholashni tushuntirib bering?

105.Asosiy kapital tushunchasi, ularni tarkibi va baholashni tushuntirib bering?
Asosiy kapital — ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan milliy boylikni bir qismi uni natural — mulk holatini uzoq muddat davomida o'zgartirishdan iqtisodiyotda foydalaniladi va o'z qiymatini tayyor mahsulot va xizmatlarga asta-sekin o'tkazaboradi. Asosiy kapital material va nomaterial qismlarga bo'linadi. Material asosiy kapitalga yashaydigan va mamlakatdagi bino va inshootlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, parvarish qilinadigan tabiiy aktivlar (ishchi mahsuldor mollar, mevali bog'lar va boshqa ekilgandaraxtlar), tarixiy yodgorliklar va h.k. MHTning yangicha talqini bo'yicha asosiy kapitalga harbiy uskunalarning ba’zi turlari kiritilgan bo'lib, ular faqat harbiy maqsadlarda emas, balki fuqarolik ehtiyojlari uchun ham ishlatiladi (aerodromlar, avtomobillar va h.k.). Nomaterial asosiy kapitalni ajratish 1993-yildagi MHTning yangiligi hisoblanadi. Ularga inson mehnati natijasida yaratilgan va hamma bilishi shart bo'lmagan axborotlar bo'lib, ular qandaydir asrovchiga o'tkazilgan. Ularning qiymati ularda asralayotgan axborotning qiymatiga bog'liq. Bunga foydali qazilma boyliklarni qidirish xarajatlari, dasturiy ta’minot, adabiyot va san’atning noyob asarlari (filmlar,ovoz yozib olishlar, qo'lyozmalar va h.k.) va boshqa nomaterial aktivlar kiritiladi.
Asosiy kapitalni baholash. Ma’lumki, asosiy kapital normativ xizmat
muddati xalqaro hisoblashlarda, jumladan, Jahon bankida 25 yil qilib olinadi. Bu
davr ichida birlamchi hisobga olingan asosiy kapital bahosi o’zgarib turadi. Asosiy
kapital tarixiy (to’liq boshlang’ich), joriy (qayta baholangan qiymati – shu
paytdagi bahosi), qoldiq qiymati, amortizatsiya qilinadigan qiymat, tugatilish
qiymati, balans (aralash) qiymati, o’zgarmas baholardagi qiymati va boshqa
usullarda baholanishi mumkin. Har bir metodda baholangan qiymatning
hisobchilikda iqtisodiy statistik tahlilda, moliyalashtirish (reinvestitsiyada), soliqqa
To'liq boshlang'ich qiymat - bu asosiy kapital obyektining korxona sotib
olish xarajatlari, tashib keltirish va montaj xarajatlarini o‘z ichiga oluvchi
qiymatdir.
Eskirishni hisobga olgan holda boshlang'ich qiym at (boshlangMch qoldiq
qiym at)- bu toMiq boshlang'ich qiymatidan eskirishni hisobga oluvchi
amortizatsion ajratmalar chegirilgandan so‘ng hosil boMgan qiymat.
To'liq qayta tiklash qiymati (joriy qiymat) — zam onaviy sharoitda korxona
tomonidan xuddi shunday asosiy kapital obycktini sotib olish uchun sarflaydigan
qiymatdir.
Eskirishni hisobga olgan holda qayta tiklash qiymati (joriy qiymat) — bu toMiq
tiklash qiymatidan eskirish qiymatini chegirishdan hosil boMgan qiymat.
To'liq balans qiymat — asosiy kapitalning korxona balansida aks ettirilgan
qiymati. Bunda so ‘nggi o ‘tkazilgan qayta baholash paytigacha m avjud asosiy
kapital toMiq tiklash qiymat b o ‘yicha, undan so ‘ng kiritilgan asosiy kapital toMiq
boshlangMch qiymat bo'yicha hisobga olinaditortishda va milliy boylik hajmini hisoblashda o’z funktsiyasi mavjuddir.