100 йиллигига бағишланади Муминов Н. Г

9.2. Кадрлар, уларнинг таркиби ва структураси 
Кадрлар (ходимлар)
– бу муайян касбни эгаллаш бўйича 
тайѐргарликни ўтган, амалий тажриба ва меҳнат кўникмасига эга 
бўлган ишлаб чиқариш соҳасида иш билан банд бўлган кишилардир.
36
Кадрларга бўлган талабни аниқлаш, уларни тайѐрлаш ва қайта 
тайѐрлаш, улардан оқилона фойдаланиш, кадрларнинг меҳнати 
бўйича режалаштириш ва ҳисобга олиш ва бошқа йўналишлар билан 
мужассамлаштириш учун ходимларни гуруҳларга ажратиш керак 
бўлади, яъни таснифлаш зарур. 
Саноат ходимлари қуйидагича таснифланади
37
: 
1. Ишлаб чиқариш жараѐнида бажарадиган функцияларига 
биноан персонал олтита категорияга бўлинади: ишчилар (асосий ва 
ѐрдамчи), инженер-техник ходимлар, хизматчилар, кичик хизмат 
кўрсатувчи персонал, шогирдлар, қоровуллар. 
2. Фаолият турининг характерига биноан ходимни у ѐки бу 
категорияга киритишга унинг маълумоти эмас, балки эгаллаб турган 
лавозими асос бўла олади. 
3. Технологик жараѐнда ишчиларнинг иштироки принципи 
бўйича: маҳсулот ишлаб чиқаришда иштироки бўйича ишчилар асосий 
ва қўшимча ишчиларга бўлинишади, муҳандис-техник ходимлар эса – 
раҳбарлар, мутахассислар ва техник ижрочиларга бўлинишади. 
4. Ишлаш муддати бўйича: доимий, мавсумий ва вақтинчалик 
ходимларга бўлинишади. 
Моддий ишлаб чиқаришнинг барча ходимлари икки гуруҳга 
бўлинади: 
1) асосий фаолиятда банд бўлган персонал (саноат-ишлаб 
чиқариш персонали) 
2) асосий бўлмаган фаолиятда банд бўлган персонал ѐки бошқа 
персонал: ушбу категорияга корхона таркибига кирувчи носаноат 
ташкилотларининг персонали киради. 
Ишлаб чиқариш таркиби ўта мураккаб бўлган шароитларда 
34
Муаллиф томонидан Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. 
Давлат статистика қўмитаси. Тошкент 2016, 27, 29, 30, 34 бетлар ѐрдамида 
ҳисоблаб чиқилган. 
35
Ўша ерда. 
36
Ортиқов А. «Саноат иқтисодиѐти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.117. 
37
https://studlib.info/proizvodstvo/1810835-klassifikaciya-rabotnikov-predpriyatiya/ 

---

155 
меҳнат харажатларини аниқ ҳисобга олиш ва бошқариш имкониятлари 
чекланган бўлади. Шу сабабдан, ишчи-ходимларни асосий маҳсулот 
ишлаб чиқаришда иштироки даражасидан келиб чиқиб 5 гуруҳга 
бўлинади: 
1. ―А‖ категорияси - корхона ишлаб чиқаришининг асосий мақсади 
бўлган маҳсулотни бевосита ишлаб чиқаришда қатнашувчи ишлаб 
чиқариш ишчилари. 
2. ―В‖ категорияси – ―А‖ категорияси ишчиларининг иш жойларига 
бевосита хизмат кўрсатувчи ѐрдамчи ишчилар. Уларга – созловчилар, 
назоратчилар, кранчилар, ишларни тақсимловчилар ва бевосита 
ишлаб чиқариш участкаларида банд бўлган ѐрдамчи ишчилар. 
3. ―Са‖ категорияси – меҳнат воситалари (инструмент, жиҳозлар, 
технологик ускуналар)ни яратиш, таъмирлаш ва уларга хизмат 
кўрсатиш билан банд бўлган ишчилар. 
4. ―Св‖ категорияси – ―В‖ категориясидаги ишчиларнинг ишларида 
банд бўлган ишчилар, лекин ―Са‖ категорияси ишчиларининг иш 
ўринларига бевосита хизмат кўрсатувчилар. 
5. 
―D‖ категорияси – умумзавод хизматлари (лаборатория, алоқа 
ва бошқ.) ишчилари. 
Тармоқ ва корхона фаолиятини режалаштириш ва таҳлил 
этишда, айниқса меҳнат унумдорлигини ҳисоблаш, ўртача иш ҳақини 
аниқлаш, кадрлар қўнимсизлигини аниқлаш учун ходимларнинг ўртача 
сони кўрсаткичи кўп ишлатилади. 
Кадрлар салоҳиятини миқдорий баҳолаш билан биргаликда 
уларни сифат жиҳатдан ҳам тавсифлаш керак бўлади. Бу жиҳатлар 
ходимларнинг профессионал ва малакавий фазилатлари билан 
белгиланади. Бу борада, биринчи ўринда «мутахассислик», 
«ихтисослик», «малака» деган тушунчалар юзага келади.