10-mavzu. Xarajatlarni to’la taqsimlab va o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha tannarxni kalkulyatsiya

1-Davr	2-Davr
3-Davr
Sotish, birlik	150	140	160
Ishlab chiqarish, b.	150	170	140

Doimiy ishlab chiqarish ustama sarflari davrdagi 150 b. hajmidagi mahsulotga taqsimlanadi. Zahiradagi mahsulot birligining tannarxi quyidagicha:

Direkt-kosting, 6 sh.b.

Abzorpshen-kosting, 8 sh.b.

(6 sh.b. + 300 sh.b./150 b.)

Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot (direkt-kosting), shartli birliklarda.

Ko’rsatkichlar	1-Davr	2-Davr	3-Davr
Sotilgan mahsulot, birlik	1500	1400	1600
Davr boshida tayyor mahsulot zahirasi	0	0	180
Plyus Ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxi	900	1020	840
Minus Davr oxirida tayyor mahsulot zahirasi	0	180	60
Sotilgan mahsulot tannarxi (o’zgaruvchi)	900	840	960
Marjinal daromad	600	560	640
Doimiy IUX	300	300	300
Noishlab chiqarish sarflari (ma’muriy va sotish sarflari)	100	100	100
Operatsion foyda	200	160	240

Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot (abzorpshen-kosting), shartli birliklarda

Ko’rsatkichlar	1-Davr	2-Davr	3-Davr
Sotilgan mahsulot, birlik	1500	1400	1600
Davr boshida tayyor mahsulot zahirasi	0	0	240
Plyus Ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxi	1200	1360	1120
Minus Davr oxirida tayyor mahsulot zahirasi	0	240	80
Tuzatishga qadar sotilgan mahsulot tannarxi	1200	1120	1280
Plyus Taqsimlanmagan IUX	0		20^3
Minus Ortiqcha taqsimlangan IUX		(40)^2
Tuzatish kiritilgach sotilgan mahsulot tannarxi	1200	1080	1300
Yalpi foyda	300	320	300
Noishlab chiqarish sarflari (ma’muriy va sotish sarflari)	100	100	100
Operatsion foyda	200	220	200

² Haqiqiy doimiy IUX 300 sh.b. Doimiy IUXdan 340 sh.b. mahsulotga o’tkazilgan(170 b. x 2 sh.b.). Ortiqcha taqsimlangan IUX - (40 sh.b.) (300 sh.b. - 340 sh.b.)
³ Haqiqiy doimiy IUX 300 sh.b. Doimiy IUXdan 280 sh.b. mahsulotga o’tkazilgan(140 b. x 2 sh.b.). Taqsimlanmagan IUX - 20 sh.b. (300 sh.b. - 280 sh.b.)
Foydani solishtirish

Ko’rsatkichlar	1-Davr	2-Davr	3-Davr
Abzorpshen–kosting, sh.b.	200	220	200
Direkt-kosting, sh.b.	200	160	240
Farqi	0	60^4	(40)^5

⁴ (170 b.-140b.) x 2 sh.b./b. =60 sh.b.
⁵ (140 b.-160b.) x 2 sh.b./b.=(40) sh.b.
10.3. Xarajatlarni to’la taqsimlab va o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha tannarxni kalkulyatsiya qilishni quvvatlovchi dalillar
Direkt-kosting:
• Qaror qabul qilish uchun foydali axborot bilan ta’minlaydi
Xarajatlarni o’zgaruvchi va doimiy xarajatlarga ajratish ishlab chiqarish yoki komponentlarni xarid qilishga doir qarorlar qabul qilish uchun, mahsulot turlarini aniqlash uchun axborot olish imkonini beradi.
• Foydani zahiralar o’zgarishi ta’siridan holi qiladi.
Direkt-kostingdan foydalanilganda foyda mahsulotni sotish hajmiga bog’liq bo’ladi, abzorpshen-kostingdan foydalanilganda foydaga sotilgan mahsulot hajmi ham, ishlab chiqarish hajmi ham ta’sir qiladi. Shu sababli direkt-kosting zahiralar bilan nayrang qilishga yo’l qo’ymaydi va menejerlar ishini baholashga juda mos keladi.
Abzorpshen-kosting:
• Doimiy ishlab chiqarish xarajatlariga etarli e’tibor beradi.
Xalqaro moliyaviy hisobot standarti (XMHS) doimiy ishlab chiqarish xarajatlarini zahiralar qiymatiga qo’shishni talab qiladi. Tashqi maqsadlar uchun abzorpshen-kostingdan foydalanish moliyaviy ko’rsatkichlarni o’z hisobotlarini XMHS bo’yicha tuzadigan boshqa kompaniyalarning ko’rsatkichlari bilan taqqoslashni ta’minlashga imkon beradi.
• Hisobotda xaddan ortiq zararlar va foydani aks ettirishdan qochish imkonini beradi
Mavsumiy biznesda zahiralarni ko’paytirish davrida direkt-kostingdan foydalanilganda doimiy ishlab chiqarish xarajatlari davr xarajatlariga qo’shiladi. Shu sababli zahiralarni ko’paytirish davrida katta zarar qayd etiladi, tovarlarni sotish davrida katta foyda qayd etiladi. Abzorpshen-kostingdan foydalanilganda zararlar va foyda ancha barobarlashadi.²

Topshiriq8-1. AX kompaniyasi o’z mahsulotini har bir birligini 2 sh.b. bilan sotadi. Kompaniya tovar-moddiy zahiralar (TMZ)ni hisoblashning FIFO usulidan va haqiqiy kalkulyatsiyalash tizimidan foydalanadi. Ya’ni ishlab chiqarish doimiy ustama sarflarini taqsimlash koeffitsienti ishlab chiqarishning haqiqatan ustama sarflarini haqiqiy ishlab chiqarish xajmiga taqsimlash yo’li bilan hisoblanadi. Quyidagi axborot kompaniya faoliyatining dastlabki ikki yiliga oiddir:

Ko’rsatkichlar	1 Yil		2 Yil
Mahsulotni sotish	1 000 b.			1 200 b.
Ishlab chiqarilgan mahsulot	1 400 b.			1 000 b.
Sarflar:
Ishlab chiqarish:
O’zgaruvchi	700 sh.b.			500 sh.b.
Doimiy	700			700
Tijorat:
O’zgaruvchi	100			120
Ma’muriy:
Doimiy		400			400

Talab qilinadi:1. Abzorpshen-kostingni qo’llanib, har yilgi foyda va zararlar to’g’risida hisobot tayyorlang
2. Direkt-kostingni qo’llanib, har yilgi foyda va zararlar to’g’risida hisobot tayyorlang
3. Yuqorida aytilgan usullardan foydalanish natijasida har yilgi olinadigan operatsion foydadagi farqni tushuntiring.
8-2. Mavis kompaniyasi standart xarajatlarga asoslangan abzorpshen-kosting usulidan foydalanadi. O’zgaruvchi ishlab chiqarish sarflari, materiallar sarflari qo’shilgan holda mahsulot birligi 3 sh.b. ni tashkil qildi; ishlab chiqarishning standart me’yori – bir soatda 10 birlik. Byudjet va haqiqiy doimiy ishlab chiqarish ustama sarflarining umumiy miqdori 420 000 sh.b.ni tashkil qiladi. Doimiy ishlab chiqarish ustama sarflari soatiga 7 sh.b. stavkasi bo’yicha taqsimlandi. (420 000/60,000 soat baza hajmi). Har bir birlik narxi 5 sh.b. Tovarning sotilgan birliklari hisobiga o’tkazilgan o’zgaruvchi tijorat sarflari va ma’muriy sarflar mahsulot birligiga 1 shartli birlikka teng bo’ldi. Doimiy tijorat va ma’muriy sarflar 120 000 sh.b.ni tashkil etdi. 2-yil davri boshida TMZ 30 000 birlikni, davr oxirida – 40 000 birlikni tashkil qildi. 2 – yilda sotilgan mahsulot hajmi540 000 birlik.
Mahsulot birligiga standart sarflar 1-yilda ham, 2-yilda ham o’zgarmadi. Sodda bo’lishi uchun narxda og’ishlar, xarajatlar bo’yicha og’ishlar yoki ishlab chiqarish unumida o’zgarishlar bo’lmadi, deb tasavvur qiling.
Talab qilinadi:1. Barcha taqsimlangan va taqsimlanmagan ustama sarflar yil oxirida sotiladigan mahsulot tannarxi bo’yicha tuzatish sifatida hisobdan chiqarilishini nazarda tutib, 2-yil uchun foyda va zararlar to’g’risida hisobot tayyorlang.
2. Kompaniya prezidenti direkt-kosting usuli mavjudligini eshitdi. U sizdan direkt-kostingdan foydalanilsa, 2-yil hisoboti qanday ko’rinishda bo’lishini ko’rsatishni so’radi.
3. 1- va 2-yil foydasidagi tafovutni izohlang.
4. Ishlab chiqarish doimiy ustama sarflari abzorpshen-kostingda qanday hisobga olinishini ko’rsatadigan jadval tayyorlang. Ya’ni jadvalda ikki liniya bo’ladi, biri- byudjet doimiy ustama sarflari (ular haqiqatan qilingan sarf hisoblanadi), ikkinchisi taqsimlash koeffitsienti uchun. Taqsimlangan va to’la taqsimlanmagan doimiy ustama sarflar jadvalda qanday ko’rsatilishi mumkinligini ko’rsating.
8-3. 2-vazifa shartlaridan foydalanilsin.
Talab qilinadi:1. Direkt-kostingda mahsulot birliklarida zarar bo’lmaydigan nuqtani aniqlang.
2. Abzorpshen-kostingda mahsulot birliklarida zarar bo’lmaydigan nuqtani ko’rsating. Tushuntiring.
3. Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi bazaviy xajmga teng deb tasavvur qiling, lekin mahsulot sira sotilmagan. Doimiy sarflar o’zgarishsiz qolgan. Biroq tijorat sarflari va ma’muriy sarflar bo’lmagan deb tasavvur qiling. a) direkt-kostingdan va b) abzorpshen-kostingdan foydalanib operatsiya foydasi miqdorini hisoblang. Javobdagi farqlarni izohlab bering.
8-4. Qattiq iqtisodiy tanazzul davri. Kompaniya filialining menedjeri nima qilishni bilmay qolgan. Uni bo’limi boshqaruv xarajatlariga xomiylik qilayotgan nazoratchi tashvishlantirmoqda, bu xarajatlar har qachongidan ko’p. Shu bilan bir vaqtda menejer ahvoldan chiqish uchun narxni kamaytirishga majbur bo’lmoqda.
Talab qilinadi:1. Kompaniya ishlab chiqarish ustama sarflarini taqsimlash uchun foydalana oladigan bazaviy xajmni aniqlang.
2. Narx darajasini belgilash chog’ida sarflarga doir axborot yanada foydaliroq bo’lishi uchun ustama sarflar qanday taqsimlanishi lozim.
3. Ishlab chiqarishga sarflar, markaz taqdim etgan xarajatlar yillik TMZni kalkulyatsiyalash uchun qanoatlanarli bo’ladimi?
8-5. Schetlar bo’yicha quyidagi qoldiqlarni ko’rib chiqing: tugallanmagan ishlab chiqarish– 200 000 sh.b.; tayyor mahsulot – 800 000 sh.b.; sotilgan mahsulot tannarxi – 1 000 000 sh.b. Ishlab chiqarish hajmi bo’yicha og’ish 50 000 birlikni tashkil qildi, bu qulay. Boshqa barcha og’ishlar - 330 000 sh.b., bu ko’ngilsiz. Kompaniya ma’muriyati barcha og’ishlarni tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot va sotilgan mahsulot qiymati bo’yicha tuzatish kiritilmagan qoldiqlariga mutanosib taqsimlashga qaror qildi.
Talab qilinadi:1. Og’ishlarni mutanosib taqsimlash rejasini tayyorlash.
2. Barcha og’ish schetlarini yopadigan jurnal provodkasini tayyorlash.
3. Haqiqatan qilingan sarflarni ishlab chiqarilgan mahsulotga yaqinlashtirishga urinish mutanosib taqsimlash foydasiga asosiy dalildir. Bu misolda mutanosib taqsimlash chog’ida qanday noaniqlikka yo’l qo’yish mumkin? Izohlab bering.
Takrorlash uchun savollar

1. 
   Xarajatlarni to’la taqsimlab tannarxni kalkulyatsiya qilish bilan tannarxni o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha kalkulyatsiya qilish o’rtasidagi tafovutni tushuntirib bering?
   
2. 
   Tannarxni o’zgaruvchi xarajatlar bo’yicha kalkulyatsiyalash (direkt- yoki veribl-kosting)ga ta’rif bering?
   
3. 
   Xarajatlarni to’la taqsimlab kalkulyatsiyalash va tannarxni o’zgaruvchi xarajatlar bo’yicha kalkulyatsiyalashning foyda miqdoriga ta’sirini aniqlang?
   
4. 
   Xarajatlarni to’la taqsimlab va o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha tannarxni kalkulyatsiya qilishni quvvatlovchi dalillarni tushuntirib bering?
   

1^Management Accounting for Business Decisions,2^ndEdition, by Colin Drury, 2012 р.630

2^Management Accounting for Business Decisions,2^ndEdition, by Colin Drury, 2012 р.643