10-mavzu: Surxon vohasida еr-suv islohotlariga tayyorgarlik ko‘rilish va uning huquqiy asoslari; (2 soat) Reja

10-mavzu: Surxon vohasida еr-suv islohotlariga tayyorgarlik ko‘rilish va uning huquqiy asoslari; (2 soat)
Reja:

1. 
   Birinchi jahon urushidan keyingi yillardagi iqtisodiy vaziyat;
   
2. 
   Sovet hokimyatining еr-suvdan foydalanish tartiblarini o’zgartirish bo’yicha qaror va nizomlari;
   
3. 
   “Harbiy kommunizm” siyosati va uning oqibatlari;
   

Asosiy adabiyotlar

1. 
   Aminova R.G. Kollektivlashtirish qashshoqlashtirish demakdir. «Sharq yulduzi», 1992, 12- son.
   
2. 
   Muhammadjonov A. O`zbekistonning qadimgi gidrotexnika inshootlari. -T., «O`z-n». 1997.
   
3. 
   Ochilov N. Selivanova T. Suv va mehnat tufayli. Fan va turmush. 1984. 8 son. 8-b
   
4. 
   Xasanov R. Yer islohoti: imkoniyat va istiqlol. «Muloqot». 1991. 8-son, 3-6 b.
   
5. 
   http: // English-www.hss.cmu.edu/history/.
   
6. 
   http: // www.ukans.edu/history/VL/
   
7. 
   www. history.ru
   
8. 
   http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs
   
9. 
   http://history.hanover.edu/texts.htm
   

Birinchi jahon urushi Rossiya imperiyasining ahvolini yanada og‘irlashtirdi. Ishchilarning asosiy qismi frontga safarbar etishilishi oqibatida ko‘mir shaxtalarida ishlovchilar soni ancha qisqargan, bu esa mamlakatda toshko‘mir taqchilligini keltirib chiqargan edi. Shunday sharoitda temir yo‘l transporti yaxshi ishlamas, sanoat va aholi uchun zarur bo‘lgan toshko‘mir, neft, g‘alla bilan ta’minlash qiyinlashgan edi. Ayni paytda urush rus kapitalistlarining daromadini yanada oshirdi. Sanoat egalari urush uchun kerakli bo‘lgan qurol-yarog‘, o‘q-dori, kiyim- kechak va boshqa anjomlarni qimmatga sotish orqali juda katta foyda ko‘rgan edilar. Rossiyaning chet el kapitaliga qaramligi ham ortib bordi. Shaharlarni non bilan ta’minlash tobora qiyinlashib borar, podsho hukumati tang vaziyatni o‘nglashga ojiz bo‘lib qolgan edi. Bularning barchasi aholining noroziligini keskin kuchaytirib bordi.
Murakkab iqtisodiy va siyosiy ahvol frontga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Armiya ta’minotidagi uzilishlar, podsho generallarining layoqatsizligi, frontdagi muvaffaqiyatsizliklar qo‘shin ichida inqilobiy harakatlarni keltirib chiqardi. Davlat Dumasi deputatlari, Romanovlar sulolasining mashhur vakillari, yirik pomeshchiklar va oliy harbiy zobitlar o‘rtasida podshoni almashtirish g‘oyasi vujudga keldi. Podshoni ag‘darish uchun qulay fursat ham еtib keldi. 1917 yil fevral oyida Petrogradda sodir bo‘lgan “non qo‘zg‘olonlari” inqilobiy harakatga aylanib ketdi. Hukumat kuchlari qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tib ketdi¹. Natijada 1917 yil 27 fevral kuni shahar to‘lig‘icha inqilobchilar qo‘liga o‘tdi va Petrograd ishchi deputatlari Soveti tuzildi².
Mavjud vaziyatda IV Davlat Dumasi deputatlari Petrograd ishchi deputatlari Soveti bilan kelishgan holda Muvaqqat komitetni tuzishga majbur bo‘ldi. 1917 yil 1 mart kuni Petrograd ishchi deputatlari Soveti o‘zini Petrograd ishchi va soldat deputatlari Soveti deb o‘zgartirdi va Muvaqqat komitetga hukumat tuzish vakolatini berdi. Ertasi kuni, ya’ni 2
(15) martda Nikolay II ni taxtdan voz kechdi. Hokimiyat rasman Muvaqqat hukumat qo‘liga o‘tdi. Shu tariqa Rossiyada qo‘sh hokimiyatchilik yuzaga keldi. Bir tomondan rasmiy Muvaqqat hukumat, ikkinchi tomondan noramiy Petrograd ishchi va soldat deputatlari Soveti edi.
Ammo Rossiyada qo‘shhokimiyatchilik uzoqqa cho‘zilmadi. Sovetlar bilan Muvaqqat hukumat o‘rtasidagi kelishmovchiliklar yangi inqilobga sabab bo‘ldi. V.I.Lenin bosh bo‘lgan bolsheviklar partiyasi ishchilar va soldatlarni o‘z tomoniga og‘dirib, 1917 yil 25 oktyabrda Muvaqqat hukumatni ag‘daradi va hokimiyatni o‘z qo‘liga oladi. Bolsheviklar hokimiyatni egallar ekan, dehqonlarni ham o‘z tomoniga og‘dirib olishga intilishdi. Shu maqsadda 1917 yil 26 oktyabr (yangi kalendar bo‘yicha 8 noyabr) kuni kechasi soat ikkida Butunrossiya sovetlarining II s’ezdi Sovet davlatining birinchi huquqiy hujjati – “Er to‘g‘risidagi dekret”ni qabul qiladi. Unga ko‘ra, pomeshchiklarning еr- mulki hech qanday to‘lovsiz zudlik bilan bekor qilinadi. Pomeshchiklarning mulklari ichidagi barcha jihozlari va imoratlari bilan birga to Ta’sis s’ezdi chaqirilgunga qadar volostlarning еr Komitetlari hamda uezd Qishloq deputatlari Sovetiga berildi. Yerni yollanma ishchi kuchi yordamida ishlatish ta’qiqlab qo‘yildi. Musodara qilinadigan mulk xalqqa tegishli bo‘lgani uchun unga teginish og‘ir jinoyat sanalib, inqilobiy sud tomonidan jazolanishi belgilandi. Oddiy dehqonlar va kazaklarning еrlari musodara qilinmasligi alohida qayd qilib qo‘yildi¹.
Azaldan sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati maskani hisoblangan hamda aholisining mutlaq ko‘pchiligi qishloq xo‘jaligida band bolgan Turkiston xalqlari uchun еr-suv, undan foydalanish masalasi favqulodda ahamiyat kasb etardi. Negaki, o‘lka aholisining anchagina qismi еrsiz edi. Bir parcha еrga muhtoj bo‘lganlar boylar, yirik zamindorlarning mulkida chorakorlik bilan nochor hayot kechirib, oila tebratib kelardi. Buning ustiga chor Rossiyasi bosqinidan so‘ng ko‘plab serhosil, unumdor еrlar Rossiyadan ko‘chirib kelingan oilalar foydasiga majburan olib berilgan edi. Turkiston qishlog‘idagi bu zo‘ravonlik, mustamlakachilik siyosati еrsiz, batrak dehqonlarning ahvolini tanglashtirib yuborgan edi. Shu bois ham mahalliy еrli aholi yangi sovet hokimiyatining «Yer — dehqonlarga» degan balandparvoz va’dalari, da’vatlariga umid bog‘lab, uning еr to‘g‘risidagi dekretining amalga oshuviga ko‘z tikib kelayotgandi. Darhaqiqat, sovet hokimiyatining 1917-yil 25-oktabrda qabul qilgan «Yer to‘g‘risida»gi dekretida butun mamlakatda kambag‘al, batrak, еrsiz dehqonlarni еr bilan ta’minlash, yirik еr-mulklarni musodara qilish va undan so‘ng milliylashtirish vazifalari e’lon qilingan edi. Sovet hukumati ko‘p sonli dehqon aholisini o‘z tomoniga qaratib olishni ko‘zlab еr to‘g‘risidagi dekretni qabul qilgan bo‘lsa-da, ammo uni amalga oshirishdan kuzatilgan va uzoqqa mo‘ljallangan maqsadlari boshqa edi. Sovetlarning еr-suv islohoti masalasida tutgan siyosatining pirovard maqsadi yirik xususiy еr-mulklarni musodara qilish, milliylashtirish orqali ularni tugatib, jamoalar ixtiyoriga bera borib, asta-sekinlik bilan yirik jamoalashgan sotsialistik xo‘jaliklarni qaror toptirish edi. Turkistonda ham mana shu prinsipial maqsadlarni ko‘zlab еr-suv islohotini o‘tkazishga kirishildi. Turkiston Sovetlarining XI syezdida (1920-yil sentabr) o‘lkada еr-suv islohoti masalasi ko‘rib chiqildi, bu sohadagi asosiy vazifalar belgilandi. Bunga ko‘ra aholining boy qismi qo‘lidagi katta еrlarni musodara qilish, ovrupalik aholi bilan еrli xalqlar o‘rtasida еr-suv masalasida vujudga kelgan tengsizlik munosabatlariga barham berish, mehnatkash aholini sovetlar tevaragiga jipslashtirish zarur deb topildi. Yer ishlari xalq komissarligi rejasiga ko‘ra tortib olingan еrlar kam еrli va еrsiz mahalliy batrak va dehqonlarga bo‘lib berilishi aytilgandi. Bu jarayon boy xo‘jaliklarga ma’muriy choralar va tazyiq o‘tkazish yo‘li bilan olib borildi. Bu xil tadbirlarga batrak-dehqonlar ommasi ham keng jalb etildi. Shu maqsadda joylarda qishloq va ovullar mahalliy aholisining еrsiz, kambag‘al qismini birlashtiruvchi «Qo‘shchi» uyushmalari tuzila boshladi. «Qo‘shchi» uyushmalari kommunistlarning dehqonlar orasidagi tayanchiga aylanib bordi. Turkiston ASSR hududida 1921-yil davomida tuzilgan «Qo‘shchi» uyushmalari 160 ming a’zolarni birlashtirgan edi. 1921-yil dekabrida Toshkentda «Qo‘shchi» uyushmalarining birinchi respublika qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Qurultoy qarorida, jumladan, «bu uyushmalar mehnatkashlar ommasini sovetlar yordamida xo‘jalik qurilishiga tortish vositasidir» — deb uqtirilgan edi.
Yangi hokimiyatning еrga bo‘lgan munosabati 1918 yil 9 fevralda Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi tomonidan qabul qilingan “Yerni sotsiallashtirish to‘g‘risida”gi Asosiy qonunida yanada aniqroq ko‘rsatildi. Qonunning 1 bo‘limiga asosan Rossiya Sovet Federativ Respublikasi hududidagi barcha xususiy mulklar butunlay tugatildi. Yer biron-bir to‘lovsiz to‘liq mehnatkash xalq ixtiyoriga o‘tkazildi. Yerdan faqat uni o‘z mehnati bilan ishlaydigan kishilargina foydalanadigan bo‘ldi. Yerdan foydalanish huquqi jinsi, millati, fuqaroligi va dinidan qat’iy nazar barchaga teng qilib qo‘yildi. Ushbu qonun natijasida еrlar tortib olinadigan hududda yashovchi ishga yaroqsiz kishilarga soldat pensiyasi miqdorida pensiya olish huquqi berildi. Har bir qishloq mehnatkashi yong‘indan, hosilsizlikdan, chorvaning qirilishidan va boshqa ofatlardan sovet sug‘urtasi asosida sug‘urtalash belgilab qo‘yildi. Olingan ortiqcha daromad Sovet hokimiyati organlariga o‘tadigan bo‘ldi. Qishloq xo‘jalik mashinalari, urug‘lik, g‘alla, ichki va tashqi savdo ustidan davlat monopoliyasi o‘rnatildi².
Qonunning 4-bo‘limi 14-moddasida 12 yoshgacha bo‘lgan o‘g‘il va qizlar, 60 yoshdan katta erkaklar va 50 dan oshgan xotinlar ishga yaroqsiz deb hisoblandi. Shu bilan birga, odamlarning mehnatga yaroqligi quyidagi norma bilan belgilandi:
18-60 yoshdagi erkaklar – 1 ishchi kuchi; 18-50 yoshdagi xotin-qizlar – 0,8 ishchi kuchi; 12-16 yoshdagi o‘g‘il-qizlar – 0,5 ishchi kuchi; 16-18 yoshdagi o‘g‘il bolalar – 0,75 ishchi kuchi; 16-18 yoshdagi qiz bolalar – 0,6 ishchi kuchi¹.
Bundan tashqari, qonunning 35-moddasida sovet hokimiyati еrga jamoa bo‘lib ishlaydigan mehnat kommunalari, artel va shirkat xo‘jaliklarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashini, qishloqda yolg‘iz xo‘jaliklarga o‘rin bo‘lmasligini ko‘rsatib qo‘ygan edi².
“Yer to‘g‘risidagi dekret” va Yerni sotsiallashtirish to‘g‘risida”gi qonun amalda butun еrni Sovet hokimiyati qo‘liga berdi va qishloq xo‘jaligini sotsialistik ukladga o‘tkazishga asos bo‘ldi. 1918 yil 12 yanvarda Turkiston Xalq Komissarlari Soveti paxta tayyorlash, uni sotish va sotib olish ustidan davlat nazorati xususida dekret chiqardi. 1918 yilning bahorida sovet davlati o‘lkadagi barcha paxta tozalash va yog‘-moy korxonalarini musodara qildi. Musodara jarayonida chet el va rus kapitali ishtirokidagi 30 dan ortiq paxta firmasi tugatildi. Bu korxonalar Turkistondagi jami paxta tozalash sanoatining 90% ga yaqinini tashkil qilar edi³. Musodara qilinib, davlat tasarrufiga o‘tgan korxonalarning mol-mulklari tashib ketildi va yaroqsiz holga keltirildi. Undagi ishchilar ishsiz qolishdi. Bu siyosat aholini bir- biriga qarama-qarshi qo‘yib, oqibatda fuqarolar urushi alanga olishiga, minglab begunoh aholi qirilib ketishga imkoniyat yaratdi.
Harbiy kommunizm siyosati 1918-1921 fuqarolar urushi paytida o'tkazilgan Sovet davlati ichki siyosati hisoblanadi. Oktyabr inqilobining g'alabasi bilan yangi hukumat mamlakatda eng jasorat o'zgarishini boshladi. Biroq, fuqarolar urushi boshlanishi, shuningdek, moddiy resurslarning ekstremal charchashi hukumat ularning najotiga echim topish muammosiga duch keldi. Ushbu tizimning ba'zi elementlari Bolsheviklar A. Kerenskiyning hukumat siyosati tomonidan olingan. Shuningdek, favqulodda savdolar o'tdi va xususiy savdo nonini taqiqlash deyarli kiritildi, ammo holat doimiy ravishda arzon narxlarda buxgalteriya va ish qismini boshqarishda saqlanib qoldi.
Harbiy kommunizmning xarakterli xususiyatlari:

• 
  Butun iqtisodiyotni markazlashtirilgan boshqarish.
  
• 
  Butun sanoat milliylashtirishning amaliy yakunlanishi.
  
• 
  Qishloq xo'jaligi mahsulotlari davlat monopoliyasiga butun monopoliyaga aylandi.
  
• 
  Xususiy savdoni minimallashtirish.
  
• 
  Tovar-pul muomalasini cheklash.
  
• 
  Barcha sohalarda, ayniqsa muhim tovarlar sohasida tenglashtirish.
  
• 
  Xususiy banklarning yopilishi va omonatlarni musodara qilish.
  

Bu davrdagi tashviqotlar "Ishlamaydi, u ovqatlanmaydi" shiori bilan faol olib borildi. Barcha "mehnatga layoqatli sinflar" uchun mehnat xizmati joriy etildi va biroz vaqt o'tgach, majburiy mehnat xizmati Sovet o'lkasidagi barcha fuqarolarga tarqatildi. 1920 yil 29 yanvarda ushbu siyosat davlat tomonidan "Umumiy mehnat xizmatini o'tkazish tartibi to'g'risida" qarorida ham qonuniylashtirildi.
Turkistondan Rossiyaning markaziy guberniyalariga xomashyo zaxiralarining tashib ketilishi o‘lkadagi iqtisodiy inqirozni yanada chuqurlashtirib yubordi. Bu holat Turkiston Iqtisodiy Kengashi (TES) hisobotlarida ko‘zga ravshan tashlanadi: "Barcha paxta, jun, teri, mo‘yna mahsulotlari Markazga jo‘natildi. Buning ustiga Turkistonning moddiy zaxirasidan harbiy soha ehtiyojlari ta’minlanishini ham hisobga olsak, o‘lkadagi barcha еtishmovchilik yaqqol ko‘rinadi va Turkistonda mahsulot tanqisligi vujudga kelishi tushunarli bo‘ladi”.
Boshqa tarmoqlar kabi qishloq xo‘jaligi sohasi ham og‘ir ahvolda edi. 1917-yilda Turkistonda barcha ekin maydonlarining miqdori 2,8 million desyatina bo‘lgan bo‘lsa, 1923-yilda bu ko‘rsatkich 1,6 million desyatinaga tushib qoldi. Respublikadagi ekin maydonlari 1,2 million desyatinaga qisqardi. Turkiston ASSR rahbarlaridan biri I.Xidiraliyevning yozishicha, 1917-yildan Farg‘ona vodiysida qishloq xo‘jalik sohasi inqirozga uchray boshladi. Xususan, sug‘oriladigan ekin maydonlari miqdori keskin kamayib ketdi. Bu ko‘rsatkich vodiyda 1915-yili 994 000 desyatina bo‘lgan bo‘lsa, 1917-yilda 596 381 desyatinaga tushib qoldi. 1918-yildan boshlab inqiroz halokatli tus oldi. To‘liq bo‘lmagan ma’lumotlarga qaraganda, o‘sha yili atigi 70 000 desyatina еrga paxta ekilgan edi.
Turkiston o‘lka Musulmonlar byurosining raisi Turor Risqulov Turkiston Kompartiyasi III o‘lka syezdida 1919-yil 6-iyunda qilgan ma’ruzasida shunday degan edi: “Farg‘onada sovet hokimiyati yo‘q, u faqat rus aholisi bor shaharlardagina mavjud. Musulmon qishloqlarida esa sovet hokimiyati mavjud emas, u еrlarda Nikolay davridagi tartiblar hukm surmoqda, pristav va volost boshqaruvchilarining o‘rniga komissar va qaroqchilar to‘dasi kelishgan”.
T.Risqulov o‘z ma’ruzasida “partiya rahbarligi” niqobi ostida ish olib borgan kommunistlarning ma’naviy qiyofasi qanchalar tuban ekanligini ochib tashlaydi. Musulmonlar hech qanday gunohsiz otib tashlanayotganligini, sovetlarning o‘zi ularni “millatchi” va “qaroqchi” qilayotganini ko‘rsatadi. Turkistonda sovet hokimiyati o‘rnatilganidan so‘ng qisqa vaqt ichida bolsheviklar hukmronligi qanday og‘ir oqibatlarga olib kelgani kommunist T.Risqulov tomonidan ana shunday tasvirlanadi. Turkistondagi mahalliy aholi “bolshevik – kommunist qizillar” hukmronligi – sovet hokimiyatiga qarshi bosh ko‘targan istiqlolchilarning qo‘llab-quvvatlaganligining eng asosiy sabablaridan biri ham shunda edi.
Turkiston Kompartiyasi III o‘lka syezdida “Farg‘ona masalasi" to‘g‘risida maxsus tuzilgan komissiya hisoboti tinglanayotgan paytda bir musulmon kommunistining xati o‘qib beriladi. T.Risqulov qalamiga mansub “Inqilob va Turkistonning tub aholisi" nomli kitobda ushbu maktubning to‘la matni keltirilgan. Turkistonda sovet hokimiyati tomonidan o‘tkazilayotgan shovinistik siyosat va qizil armiyaning bosqinchiliklari maktubda quyidagicha fosh qilib tashlangan: “Biz sho‘rlik musulmonlarni qonxo‘r Nikolay zamonida qanday hayvon o‘rnida ko‘rishgan bo‘lsa, yo‘qsillar hukumati davrida ham shunday... Hozir ham zulmatda yashamoqdamiz, och, yalang‘och, itga o‘xshab xor bo‘lib o‘lib ketyapmiz. Buning uchun kim aybdor? Masalan, bir kambag‘alning bitta oti va aravasi bo‘lgan, u izvoshchilik qilib oilasini boqib turgan, unikiga bir qizil askar kirib keladi, oilani boqib turgan yagona otni tekinga olib ketadi, endi oila nima hisobiga kun kechiradi, buni so‘rab ham o‘tirmaydi. Nahotki, bu firqa dasturida ko‘rsatilgan bo‘lsa... Ular faqat o‘z ruslarini ajratib himoyalari ostiga oldilar, yaxshi еdirdilar, yaxshi kiydirdilar, boshqalarning ipak gazlamalari va qimmatbaho buyumlari bilan uylarini bezadilar. Biz musulmonlarga nima berishdi? Qornimizni to‘yg‘azishdimi? Yo‘q. Kiyintirishdimi? Yo‘q. Agar kiyintirishganda kambag‘allar yalangoyoq yurisharmidi, agar qornimizni to‘yg‘azishganda minglab, o‘n minglab odam ochlikdan o‘larmidi. Bizning uylarda nimalar qoldi? Faqat juldur to‘shaklar qoldi, xolos, boshqa hech narsa...”.
Bu paytga kelib oziq-ovqat muammosi Turkiston ASSRdagi eng o‘tkir muammolardan biriga aylangan edi. Bolsheviklar mahalliy aholi qo‘lidagi g‘alla va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini tortib olish uchun qat’iy choralarni belgiladi. 1918-yil yanvarda Turkiston Xalq komissarlari soveti huzurida oziq-ovqat bo‘limi ochilib, unga katta huquqlar berildi. Ma’lumki, 1918-yil 9-mayda RSFSRda oziq-ovqat diktaturasi joriy qilingan edi. Bu masala markazning o‘zida ham qattiqqo‘llik bilan amalga oshirildi. Turkistonda esa 1918-yil 15-iyunda uch kishidan iborat o‘lka oziq-ovqat direktoriyasi tashkil qilindi.
Direktoriya o‘z faoliyati davomida katta xatolarga yo‘l qo‘ydi. Ochlikning yovuz changali kekirdakdan ushlab turgan paytda faqat rus aholisi oziq-ovqat bilan ta’minlandi. G.Safarovning “Mustamlakachilik inqilobi (Turkiston tajribasi)” (“Колониальная революция (опыт Туркестана”) asarida yozilishicha, “Hokimiyatdan chetlashtirilgan musulmon aholisi nondan ham mahrum qilindi. Natijada ocharchilikdan qutula olmayotgan musulmon aholisi qirila boshladi. Ruslarning yangi shahri va unda kun ko‘rayotgan sovet hokimiyati bilan mahalliy aholi o‘rtasida o‘tib bo‘lmas devor paydo bo‘ldi”.
Sovet hokimiyati va bolsheviklar tomonidan qabul qilingan “G‘alla monopoliyasi to‘g‘risida”, “Sinfiy non payogi to‘g‘risida”, “Turkiston Respublikasida oziq-ovqat siyosatini amalga oshirish yuzasidan oziq-ovqat komissariga favqulodda vakolatlar berish to‘g‘risida” degan dekretlar bilan 1919-yil 4-iyunda Turkistonda oziq-ovqat diktaturasi joriy etildi.
Turkiston ASSR Markaziy ijroiya komitetining o‘sha kuni bo‘lib o‘tgan majlisida ayrim mahalliy kommunistlar g‘alla monopoliyasi siyosati amalga oshirilsa, u respublikada qayg‘uli fojialarga sabab bo‘ladi, deb oldindan ogohlantirishdi. Masalan, Turkiston o‘lka musulmonlar byurosi raisi T.Risqulov bu siyosat bizga to‘g‘ri kelmaydi deb quyidagilarni ta’kidlagan edi: “G‘alla monopoliyasi siyosatini Turkistonda amalga oshirib bo‘lmaydi... G‘allani aholidan erkin narxda sotib olishimiz kerak. Me’yoridan ortiq g‘allani topshirishni dehqonlardan talab qilmasligimiz lozim”.
Turkiston ASSR Temir yo‘llar xalq komissarining ushbu majlisda aytgan quyidagi so‘zlari ham diqqatga sazovordir: “G‘alla monopoliyasi siyosati yuritilar ekan, qurol kuchidan foydalanmasligimiz kerak. O‘lkada 7,5 million kishi yashaydi, ularning har biriga yiliga o‘rtacha hisobda 10 pud g‘alla hisoblaganda ham 75 million pud g‘alla kerak. Amalda 35 million pud g‘alla yig‘ildi. Oziq-ovqat direktoriyasi ushbu dondan 15 million pud g‘allani shahardagi ishchilarga berishni mo‘ljallagan. Buning natijasida 5 million musulmon aholi ocharchilik girdobida qoldi”.
G‘alla monopoliyasi hech qanday tayyorgarliksiz joriy qilindi va shafqatsiz ravishda amalga oshirildi. Turkistondagi tartibsiz rekvizitsiyadan eng ko‘p aziyat chekkan musulmon aholisi g‘alla monopoliyasini, o‘sha davrdagi sovet amaldorlaridan biri kinoya qilib yozganidek, xudo tomonidan yuborilgan jazodek qabul qildi.
Dehqonlarning oxirgi qadoq g‘allasi oziq-ovqat to‘plovchi otryadlar tomonidan tortib olindi, hatto shu otryadlarda xizmat qilgan ayrim mahalliy kommunistlar ham o‘z ishlarining naqadar jirkanch ekanini tushunib, uni bajarishdan bosh tortdilar. Ana shunday kishilardan biri samarqandlik Qorazokir Hamidov Turkiston ASSR sovetlarining favqulodda VII syezdida nutq so‘zlab, quyidagicha keskin fikr bildirgan edi: “Men g‘alla monopoliyasiga butunlay qarshiman. Qishloqlarda ahvol judayam og‘ir. Qishloqlarda odamlar ochlikdan qirilib ketdi. Avvalo, u еrda erkinlik yo‘q”.
“Sinfiy non payogi to‘g‘risida”gi dekretga muvofiq Turkistonda kartochka tizimi joriy qilindi. Barcha aholi uch toifaga ajratildi: I toifa ishchilar, qizil askarlar va mas’ul xodimlar kuniga 1 funt (1 funt – 409,5 gramm), II toifa xizmatchilar, qora ishlarni bajaruvchi ishchilar yarim qadoq (205 gramm), III toifa ishchilar va burjuaziya chorak qadoq (102 gramm) non olishlari mumkin edi.
Mahalliy aholi hatto o‘zining arzimas ulushi bo‘lgan 100–200 gramm nonni olishdan ham ko‘pincha mahrum edi. Bu dekret, eng avvalo, rus aholisidan iborat ishchilar sinfini ta’minlashni ko‘zda tutar edi. Masalan, Namangan uyezdi oziq-ovqat bo‘limida aholi ta’minoti uchun payok tarqatilganda uyezdning mahalliy aholisiga undan birorta ham ulush ajratilmadi.
Oziq-ovqat taqsimlashda qo‘llanilayotgan milliy tengsizlik siyosati Turkiston ASSR sovetlarining VIII syezdida (1919-yil sentabr-oktabr) mahalliy delegatlar tomonidan qattiq tanqid qilindi. Andijondan kelgan delegatning aytishicha, "Oziq-ovqat bo‘limiga tushayotgan barcha mahsulotlar еvropalik aholiga tarqatilmoqda. Mahalliy aholi hech narsadan foydalanmayapti”.
Syezdning iqtisodiy seksiyasidagi mahalliy delegatlar Turkiston ASSR oziq-ovqat xalq komissari V.S.Lyapin bilan bo‘lib o‘tgan muloqotlarida taqsimot borasida sovet hokimiyati yuritayotgan siyosatning asl mohiyatini ochib tashladilar.
Turkistonda 1917-yil qishida boshlangan ocharchilik bolshevikcha rejimning qattol siyosati natijasida tobora kuchayib borar edi. 1918-yil 20-noyabrda Turkiston ASSRda ocharchilikka qarshi kurash markaziy komissiyasi tuzildi. Komissiya raisi T.Risqulov o‘z tarjimai holida yozganidek, “... haqiqatan ham ko‘chalar, ariqlar bo‘yida va qishloqlarda o‘layotgan millionlab yo‘qsillar va bolalarni qutqarish kerak edi, o‘sha vaqtdagi hokimiyat bunga panja orasidan qarar edi (masalan, 1 million och kishi uchun hammasi bo‘lib 5 million rubl pul ajratildi)...”
Ma’lumki, Farg‘ona viloyatida ocharchilik 1917-1918-yil qishidan boshlangan edi. Bu ocharchilik, xususan, 1921–1923-yillarda avjiga chiqdi. Ochlik natijasida eng ko‘p bolalar qirilib ketdi. Bu davrda vodiydagi shaharlar va eski shahar qismlari och odamlar bilan to‘lib ketgan edi. Ular masjidlar va qabristonlar hamda ko‘cha-ko‘ylarda yurardi. Qishloqlar va shahar ko‘chalari har kuni ochlikdan o‘lgan o‘nlab va yuzlab odamlarning murdalariga to‘lib ketgan bo‘lib, bu holat dahshatli manzara hosil qilgan. Masalan, 1922-yilda Farg‘ona viloyati ochlik oqibatlarini tugatish komissiyasiga bir qishloq vakilining xabar berishicha, u stansiyaga еtib kelguncha 30 chaqirim yo‘l ustida hali tanasi sovib ulgurmagan 17 nafar jasadni odeyal, yostiq va ketmonlarni changallagancha o‘lib yotgan holida ko‘rgan. Bu sho‘rliklar ro‘zg‘orlaridagi so‘nggi buyumlarini olib, nonga ayirboshlash uchun bozorga otlanganlar va yo‘lda ochlikdan qazo qilganlar.
Farg‘ona viloyati sovetlarining XIII syezdida viloyat inqilobiy qo‘mitasi raisi vodiydagi ocharchilik to‘g‘risida to‘xtalib shunday degan edi: “1917-1918-yildagi ocharchilik Farg‘ona viloyati xo‘jaligining vayron bo‘lishida kuchli ta’sir ko‘rsatdi... Faqat Qo‘qon va Marg‘ilon uyezdida ocharchilik oqibatida 1917–1923-yillarda yarim million odam o‘ldi”. Arxiv hujjatlarining dalolat berishicha, “Farg‘ona viloyatida 1917–1923-yillarda ocharchilik oqibatida bir million va hatto undan ortiq kishi halok bo‘ldi”.
Turkiston ASSRdagi dahshatli ocharchilik boshqa viloyatlarga ham keng tarqaldi. Masalan, Samarqand viloyati Jizzax uyezdining 70 foiz aholisi ochlikdan qirilib ketdi. Boshqa uyezdlarda ham ahvol shunday edi. Samarqand uyezdining o‘zida esa 70 ming odam ocharchilikdan o‘lib ketdi.
T.Risqulov Turkiston ASSR sovetlarining favqulodda VII syezdida (1919-yil mart) butun bir millat yo‘q bo‘lib ketishi mumkinligi haqida gapirganda uning so‘zlarida kuchli dard bor edi. Ocharchilik shu darajada kuchaygan ediki, o‘lka tarixida ilgari deyarli uchramagan odam go‘shtini еyish kabi hodisalar yuz berdi. “Turkiston xalq xo‘jaligi” jurnalida yozilishicha, T.Risqulov bu haqda ma’ruzasida kuyinib so‘zlaydi. U ocharchilik respublika aholisining yarmini, ya’ni taxminan 2,5 million kishini o‘z domiga tortganligini ta’kidlaydi. Bu haqda Turkiston ASSR oziq-ovqat xalq komissari, bolshevik V.Lyapin “Markaziy Rossiyadagi ocharchiliklar Turkistondagi dahshatlar oldida hech narsa emas”, deb yozgan edi.
Turkistondagi sovet hokimiyati och qolganlarga yordam uchun turli komissiya va komitetlar tashkil etdi, syezd, qurultoy va boshqa yig‘ilishlarda bu masalani ko‘p marta ko‘rib chiqib, qarorlar qabul qildi. Biroq bu harakatlar kutilgan natijani bermadi. Turli shaharlarda arzon va bepul oshxonalar ochildi. “Respublika ovqatlanish punktlari tomonidan 1918-yilda 3 million, 1919-yilning besh oyida esa 25 million marta och kishilar tushlik ovqat bilan ta’minlandi”. Biroq bu raqam bir qarashda ko‘pga o‘xshab ko‘rinsa-da, aslida, har bir och qolgan kishiga o‘rta hisobda haftasiga 1,5 marta tushlik to‘g‘ri kelar edi. Umumiy ocharchilik sharoitida bu ovqatlanish joylarida chayqovchilik kuchayganini ham unutmaslik kerak. Dahshatli ocharchilik va og‘ir iqtisodiy inqirozni boshidan kechirayotgan Turkiston o‘lkasidan markazga oziq-ovqat mahsulotlarini olib chiqib ketish tobora kuchaydi. Arxiv hujjatlarining dalolat berishicha, 1920-yilda tashib ketilayotgan non mahsulotlari va boshqa oziq-ovqat turlarining miqdori 4,5 martaga ko‘paygan. Masalan, Turkistondan Rossiyaga 1920-yilda 18038 tonna oziq-ovqat va 4219 tonna g‘alla olib chiqib ketilganligi O‘rta Osiyo va Toshkent temir yo‘llari idorasining rasmiy hujjatlarida keltiriladi.
Markazga jo‘natilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari va yoqilg‘ining miqdori oy sayin ko‘payib borardi. Boshqa bir hujjatda yozilishicha, “1921-1922-yillarda Turkistondan Rossiyaga 4400000 pud g‘alla jo‘natilgan. O‘sha paytda don еtishtirishga ixtisoslashmagan Turkiston qishloq xo‘jaligi uchun bu katta miqdordagi hosil hisoblanardi. Chunki Turkiston o‘lkasi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingach, o‘lkadagi bug‘doyzorlar hisobidan paxta ekiladigan maydonlar kengaytirilib, g‘alla Rossiyaning markaziy guberniyalaridan bu еrga tashib kelinardi. Ma’lumki, Turkistonda bolsheviklar hokimiyat tepasiga kelgach, Rossiyadagi fuqarolar urushi natijasida o‘lkaga g‘alla keltirish deyarli to‘xtab qolgan edi.
Xalq ochlikdan qirilayotgan bir mahalda Turkistondagi ayrim oziq-ovqat zaxiralaridan bolsheviklar frontda harbiy maqsadlar uchun foydalandi. Masalan, 1919-yilning birinchi yarmida faqat Zakaspiy frontida 198 sisterna o‘simlik yog‘i va 305 sisterna neft yoqilg‘i sifatida ishlatildi. Turkiston temir yo‘llaridagi parovozlarda 53 sisterna o‘simlik yog‘i va 223 sisterna neft yoqildi. Ayrim zavod va korxonalarda 118 sisterna o‘simlik yog‘i va 156 sisterna neft ham yoqib yuborildi. Bu davrda aholi ehtiyojlari uchun esa atigi 63 sisterna o‘simlik yog‘i ajratildi.
Xalq xo‘jaligi markaziy kengashining nashri bo‘lgan “Turkiston xalq xo‘jaligi” jurnalida o‘simlik yog‘ining ishlatilishi to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: “Ishlab chiqarilayotgan o‘simlik yog‘ining deyarli hammasi va zaxiradagi yog‘ temir yo‘llarda suyuq yoqilg‘i sifatida ishlatilmoqda. Hozirgi paytgacha (1919-yil sentabr) bozor narxi 2000000000 rubl bo‘lgan 500000 pud o‘simlik yog‘i yoqildi. Yog‘ning yoqilishi ko‘payib bormoqda, uni ishlab chiqarish miqdori esa avvalgidek (bir kunda 3800 pud). Agar keskin choralar ko‘rilmasa, biz aholini yagona yog‘ mahsulotidan mahrum qilamiz...”.
O‘simlik yog‘ini ishlab chiqarish hajmi ko‘paymagan bo‘lsa-da, undan yoqilg‘i sifatida foydalanish keskin darajada oshib ketdi. Mazkur jurnalning yozishicha, 1920-yil fevral oyiga kelib 600000 pud o‘simlik yog‘i parovozlarda yoqilg‘i sifatida ishlatilgan. Ko‘mir va o‘tin yo‘qligidan boshqa oziq-ovqat mahsulotlari ham (Turkistonda ocharchilikdan yuz minglab odamlar qirilayotgan bir paytda!) yoqilg‘i sifatida ishlatilar edi. Orol dengizi uchastkasida parovozlar quritilgan baliq yoqib yurgizilgan. Shuningdek, parovozlarga kunjara yoqishga urinib ko‘rilgan. Eng dahshatli hodisa shundan iboratki, hamma narsani qurbon qilish evaziga еtishtirilgan paxta yoqilg‘i sifatida ishlatilgan.
1920-yil boshlariga kelganda g‘alla monopoliyasi siyosati bir qadar yumshatildi. Oziq-ovqat razvyorstkasi (taqsimoti) ko‘rinishidagi monopoliyani faqat ko‘chirib keltirilgan krestyanlar yashaydigan rayonlarda o‘tkazishga qaror qilindi, musulmonlar yashaydigan joylarda natura solig‘i joriy etildi. Biroq oziq-ovqat tayyorlashdagi ushbu tabaqalashtirilgan yondashuv uzoq saqlanib qolmadi. Turkiston komissiyasi a’zolari V.V.Kuybishev va F.I.Goloshchekinning tazyiqi bilan 1920-yil avgustda butun Turkiston ASSR hududida oziq-ovqat taqsimotini joriy etish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Oziq-ovqat razvyorstkasi aholini ochiqdan-ochiq talashga aylanib, ijtimoiy keskinlikni kuchaytirib yubordi. 1920-yilning oxirida faqat ishchilardan 42 ta oziq-ovqat to‘plovchi otryadlar tuzildi, bu otryadlarda 3000 kishi bor edi.
Turkiston ASSRdagi oziq-ovqat to‘plovchi otryadlar faqat 1920-1921-xo‘jalik yilida mahalliy aholi qo‘lidan 9708703 pud g‘alla, 6358144 pud еm-xashak, 1 606210 pud go‘sht va boshqa mahsulotlarni tortib oldi. Tortib olingan oziq-ovqat mahsulotlari Rossiyaga jo‘natilar edi. 1921-yil 18-iyulda bo‘lgan oziq-ovqat xalq komissarligi hay’ati majlisida Malyutin ma’ruza qilib, “o‘n kunlik muddat ichida 250 000 pud oziq-ovqat markazga yuborilsin degan Leninning jangovar buyrug‘ini o‘qib eshittirdi”.
Leninning buyrug‘i kelmasdan bir necha kun oldin Turkiston XKS Orenburgga 20 vagon g‘alla, 2 vagon guruch, quruq mevalar (shuningdek, Samarqand va Poltorask garnizonlari uchun 16 vagon) va Orol dengizi balig‘idan bir necha vagon yuborish to‘g‘risida qaror qabul qilingan edi. “O‘lganning ustiga tepgan” qilib, bu topshiriqlar Leninning jangovar buyrug‘i bilan yanada kuchaytirildi.
Shunday qilib, Turkistonda g‘alla monopoliyasi va oziq-ovqat razvyorstkasi (taqsimoti) natijasida mahalliy aholi qo‘lidan: a) 1918-1919-yillarda zo‘rlik va tovar ayirboshlash (aslida dehqonga hech narsa berilmagan edi) yo‘li bilan 4500000 pud; b) 1919-1920-yillarda tovar monopoliyasi va tovar ayirboshlash yo‘li bilan 5250000 pud; v) 1920-1921-yillarda oziq-ovqat razvyorstkasi vositasida belgilangan 22500000 pud o‘rniga 9700000 pud; g) 1921-1922-yillarda oziq-ovqat solig‘i hisoblangan 12500000 pud o‘rniga 4000000 pud g‘alla tortib olindi.
Oziq-ovqat to‘plovchi otryadlarning haddan tashqari o‘zboshimchaligi hatto bolsheviklarning o‘zini ham tashvishga solib qo‘ydi. Turkiston ishchi-dehqon xalq inspeksiyasi oziq-ovqat xalq komissarligi ixtiyoridagi bu otryadlarning 1920-yil sentabr – 1921-yil avgustdagi bir yillik faoliyatini tekshirar ekan, yo‘l qo‘yilgan jiddiy xatolarni ko‘rsatdi. Tekshirish natijalari maxsus yozilgan hisobotda o‘z aksini quyidagicha topdi: “Oziq-ovqat komissarligi Turkistonda g‘alla tayyorlash va taqsimotni o‘z ichiga olgan oziq-ovqat siyosatini amalga oshirishi kerak edi. Lekin ta’minot sust olib borildi. Belgilangan topshiriqlar qog‘ozda qolib ketdi. Kartochka sistemasi amalga oshmadi. Oziq-ovqat komissarligi respublikada o‘z sohasini birmuncha vaqt boshqara olmay qoldi. Komissarlik tomonidan rahbarlik yo‘qligi va instruksiyalar to‘liq ishlab chiqilmaganligi uchun oziq-ovqat to‘plovchi otryadlar noto‘g‘ri va yomon ishladilar. Ular nafaqat ishni barbod qildilar, balki mustamlakachilik siyosatining eng xunuk ko‘rinishlarini namoyon qilish bilan sovet hokimiyatini obro‘sizlantirdilar. Komissarlikda g‘alla tayyorlash borasida jinoyatkorona kayfiyatdagi xo‘jasizlik va boshboshdoqlik ko‘zga tashlandi. Bunday ayanchli ahvolning sabablari quyidagicha: birinchidan, ko‘pchilik xodimlar o‘z o‘rniga noloyiq, ikkinchidan, musulmon aholisiga e’tiborsizlik va ularning qo‘rquvda ekanligi, uchinchidan, musulmon aholisining oziq-ovqat to‘plovchi otryadlarga yomon jalb etilgani va shu kabilar”.
Turkistondagi og‘ir iqtisodiy ahvol o‘lkada boshlangan ocharchilikni nihoyatda kuchaytirib yubordi. Qishloqlarda nonsiz va еrsiz qolgan dehqonlar, shaharda yashovchi hunarmand va ziyolilar, mahalliy aholiga mansub yuz minglab kishilar dahshatli ocharchilik qurboni bo‘lishdi.
Turkiston ASSR prezidiumi huzurida 1918-yil noyabrda tashkil qilingan Ocharchilikka qarshi kurash markaziy komissiyasida (uning birinchi raisi taniqli davlat arbobi Turor Risqulov) ish olib borgan kommunistlar va musulmonlar Turkistonda ocharchilikdan qirilib ketayotgan yuz minglab kishilarning hayotini saqlab qolishdi. Komissiyaning Turkiston ASSR oblastlaridagi mahalliy bo‘limlari tomonidan Toshkent shahridan tashqari Farg‘ona, Samarqand, Yettisuv, Sirdaryo oblastlarida katta tashkilotchilik ishlari olib borilganligi, ochlikka duchor bo‘lgan aholini oziq-ovqat, kiyim-kechak va poyafzal bilan ta’minlashdagi xizmati tarixiy manbalar va arxiv hujjatlari asosida ilk marta o‘rganildi va asoslab berildi.
Bu davrda Rossiyaning markaziy guberniyalari (Volgabo‘yi, Janubiy Ural, Don), Ukraina va Qozog‘istonda ham ocharchilik o‘zining dahshatli asoratlarini qoldirayotgan edi. Bu hududlardan yuz minglab och qolganlar o‘z oilalari (er-xotin, bolalar) bilan sovet hokimiyati tomonidan Turkiston ASSRga evakuatsiya qilindi, bundan tashqari yana yuz minglab och qolgan qochoqlar turli yo‘llar bilan Toshkent, Samarqand, Skobelev (Farg‘ona) va boshqa shaharlarga kelib o‘rnashadi. Ularning oziq-ovqat va kiyim-kechak ta’minoti yana mahalliy aholi zimmasiga tushdi. Faqat 1923-yilning oxiri va 1924-yilda evakuatsiya qilingan va qochib kelgan ochlarning bir qismi o‘z yurtlariga qaytarildi.
Ocharchilik Turkiston ASSR xalq xo‘jaligiga ham, insonlar taqdiriga ham katta salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Xalq xo‘jaligi va iqtisodiyot izdan chiqdi, qishloq xo‘jaligi butkul tanazzulga uchradi, sanoat korxonalari ishlamadi. 1917–1923-yillarda bo‘lgan ocharchilik natijasida Farg‘onada 1 million kishi, Samarqand oblastida 200000 kishi vafot etdi. Bu aholining asosiy qismi o‘zbeklar edi. Bundan tashqari asosan ko‘chmanchi aholi (qozoqlar va qirg‘izlar) yashaydigan Yettisuv oblasti va Sirdaryo oblastining ayrim uyezdlarida va Qozog‘iston ASSRda ham ochlik natijasida taxminan 1 million kishi halok bo‘ldi. Bu holat Turor Risqulov va Mustafo Cho‘qay asarlarida o‘z aksini topgan. Shu narsa xarakterli holki, 1917–1920-yillarda Buxoro amirligi va Xiva xonligi, 1920–1924-yillarda Buxoro va Xorazm Xalq Sovet Respublikalari hududida ocharchilik holatlari deyarli kuzatilmagan.
Bolsheviklar yuritgan iqtisodiy siyosatning oqibati bo‘lgan ocharchilik sovet Rossiyasining o‘zida ham katta qurbonlarga olib keldi. Masalan, 1921-1922-yillarda markaziy Rossiya, ya’ni Volgabo‘yi va uning atroflarida bo‘lgan ocharchilik natijasida 5 million kishi halok bo‘ldi. Qozog‘iston ASSRda 1921-yil noyabrda och qolganlar miqdori 1,3 million, 1922-yil martda 1,5 million kishi bo‘lgan.
Xulosa qilib aytganda, o‘tgan asrning yigirmanchi yillarida yuz bergan ocharchilik va qahatchiliklar million-million kishilarning hayotiga zomin bo‘ldi va shuning barobarida sobiq SSSR tarixida mudhish sahifalar bo‘lib qoldi.

Urush sharoitida shaharliklar, sanoat korxonalari ishchilari va qo‘shinni oziq-ovqat bilan ta’minlash qiyinlashib qoldi. Shu sabab sovet hukumati shoshilinch choralar ko‘rishga majbur bo‘ldi. Bu tarixda “harbiy kommunizm” va “oziq-ovqat razvyorstkasi” deb nom oldi. “Harbiy kommunizm” – Sovet davlatining 1918-1921 yillarda yuritgan ichki siyosatiga nisbatan ataladi. Uning mohiyatini sanoat korxonalarini to‘liq milliylashtirish, iqtisodiyotning o‘ta markazlashtirilishi, qishloq xo‘jalik mahsulotlariga davlat monopoliyasini o‘rnatilishi, oziq-ovqat razvyorstkasi, xususiy savdoning ta’qiqlanishi, moddiy boyliklarning teng taqsimlanishi, tovar-pul munosabatlarining cheklanishi tashkil qiladi.

“Harbiy komunizm” siyosatining eng muhim qismi oziq-ovqat razvyorstkasidir. Oziq-ovqat razvyorstkasi 1916 yil 29 noyabr (12 dekabr) da Rossiya imperiyasi еr ishlari Ministrligi boshqaruvchisi Aleksandr Rittix tomonidan joriy etilgan edi. Bunda, urush tufayli narx-navo ko‘tarilib ketgach, barcha gubernyalar va uezdlarga muayyan miqdordagi oziq- ovqat mahsulotlarini hukumat tomonidan qat’iy o‘rnatilgan narxlarda topshirish belgilab qo‘yilgan edi. Savdo uchun mo‘ljallangan g‘alla razvyorstkaga kiritilmagan edi¹.
Rossiyada podsho hokimiyati ag‘darilgach, 1917 yil 25 mart kuni Muvaqqat hukumat tomonidan “G‘allani davlat qo‘liga topshirish to‘g‘risida” qonun qabul qilinadi. Bu amalda mamlakatda “g‘alla monopoliyasi”ning o‘rnatilishini anglatar edi. 1917 yil ichida Muvaqqat hukumat tomonidan 650 million pud g‘alla to‘plash rejalashtirilgan edi. Biroq aholining kuchli qarshiligi tufayli 280 million pud g‘alla yig‘ilgan edi².
Sovet hokimiyatining ilk yilida Rossiyada kuchli ocharchilik yuzaga keldi. Pomeshchiklar va quloqlar qo‘lidagi ortiqcha g‘allani tortib olish uchun 1918 yil mayida oziq-ovqat diktaturasi o‘rnatildi. Oziq-ovqatni kuch bilan tortib oluvchi qurollangan “prodotryad” (oziq-ovqat otryadlari) tashkil qilindi. 1919 yil 11 yanvarda RSFSR Xalq Komissarlari Sovetining “G‘allaga oziq-ovqat razvyorstkasini o‘rnatish to‘g‘risida”
dekret qabul qilindi. Uning 7-moddasida g‘alla еtishtiruvchi gubernyalar aholisi oziq-ovqat va еm-xashakning 70% ni davlatga majburan topshirishi, bosh tortgan taqdirda butun mol-mulki musodara qilinishi belgilab qo‘yilgan edi¹.
Qonun butun mamlakat bo‘ylab amal qildi va barcha oziq-ovqat mahsulotlariga nisbatan tatbiq etildi. Oziq-ovqat dehqonlardan deyarli tekinga tortib olindi. Negaki, ularga berilgan qog‘oz pullar tezda qadrsizlangan, sanoat korxonalari esa, dehqonlarga kerakli bo‘lgan mahsulotlarni bera olmay qolgan edi. Shu bois, 1919 yilda rejalashtirilgan 260 millionov pud o‘rniga arang 100 million pud g‘alla to‘plandi. 1920 yilda esa atigi 3 - 4 foizga bajarildi².
Rossiyadagi fuqarolar urushi, Turkistondagi milliy ozodlik harakati avj olgan bir sharoitda paxtachilik tarmog‘i og‘ir ahvolga tushib qoldi. Rossiyaning markaziy to‘qimachilik korxonalari paxta xom ashyosiga jda muhtoj edi. 1920 yil 19 aprelda III Butunrosiya to‘qimachilik sanoati ishchilarining s’ezdida so‘zlagan nutqida V.Lenin to‘qimachilik sanoati paxta va yoqilg‘i еtishmovchiligi tufayli o‘z boshidan kechirayotgan ulkan inqiroz haqida to‘xtalar ekan, oq gvardiyachilardan tortib olingan Turkiston – xom ashyoning yagona manbai ekanligini ta’kidlab o‘tgan edi.
Paxtakorlarning mehnatiga yarasha haq to‘lanmasa vaziyat izdan chiqishini to‘g‘ri anglagan sovet hukumati 1920 yil 31 avgust kuni
«Davlatga paxta xom ashyosini topshirayotgan paxtakorlarga haq to‘lash va natural kompensatsiya qilish to‘g‘risida»gi Qarorni qabul qiladi. Unga ko‘ra, paxtakorlarga 5200 gross tikuv iplari va 5000000 dona gugurt qutisi zudlik bilan maxsus poezd bilan Turkistonga jo‘natish, shuningdek, paxta xom ashyosiga haq to‘lash uchun 3.750.000.000 so‘m miqdorida mablag‘ ajratish ko‘zda tutildi.
1920 yil 2 va 27 noyabrda RSFSR hukumati Turkiston va Ozarbayjon respublikalarida paxtachilikni tiklash to‘g‘risida ikkita dekret qabul qildi. Bu qarorlarda paxtachilikni tiklash va rivojlantirish uchun tezda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan quyidagi vazifalar belgilab berilgan edi:
paxta ekish bilan shug‘ullanuvchi kollektiv va yakka xo‘jaliklarga еrdan va suvdan foydalanish imtiyozlarini berish;
paxtakor rayonlardagi hamma davlat va jamoa xo‘jaliklarida majburiy almashlab ekishni joriy qilish, bu almashlab ekishda ekinning asosiy qismini paxta tashkil qilishiga erishish;
aholini shartnoma asosida va topshirgan paxtasi uchun mahsulot almashlab berish tariqasida oziq-ovqat va keng iste’mol mollari bilan ta’minlashni uyushtirish;
paxtachilik sohasidagi mutaxassislarning hammasini, ular hozir qanday muassasa va tashkilotlarda ishlab turishidan qat’iy nazar, paxtachilik xo‘jaligini tiklashga safarbar qilish.
Bu qarorlarga muvofiq 1920 yil 24 dekabrda Rossiya Federatsiyasi hukumati Turkiston respublikasida paxtachilikni tiklash va rivojlantirishning besh yillik rejasini ishlab chiqdi va qabul qildi. Turkkomissiya qaroriga ko‘ra 1920 yil dekabrda Turkiston XKS huzurida Turkiston Paxta qo‘mitasi tuzildi. Yangi tashkil qilingan Paxta qo‘mitasining rejasiga ko‘ra Turkiston 1921 yildan boshlab paxta ekishni urushdan oldingi darajaga еtkazish majburiyatini oldi.
1921 yilda Rossiyada grajdanlar urushi tugadi. Mamlakat urush tufayli vayron bo‘lgan, dehqonlarning sovet davlatiga bo‘lgan ishonchi yo‘qqa chiqqan edi. Bolsheviklar hokimiyatining tayanchi bo‘lmish ishchilar ham son jihatdan qisqargan, ko‘pchiligi jon saqlash ilinjida qishloqlarga ketib qolishgan edi. Sovet hokimiyatidan norozilik juda kuchli edi. Nima qilib bo‘lmasin, mamlakat xalq xo‘jaligini oyoqqa turg‘izish kerak edi. Shu maqsadda 1921 yil 21 mart kuni Butunrossiya MIK dekreti bilan oziq-ovqat razvyorstkasi oziq-ovqat solig‘i bilan almashtirildi¹. Dehqon to‘laydigan soliq miqdori еtishtirilgan mahsulotining 20% etib belgilandi. Xususiy savdoga ruxsat berildi. Yarmarkalar, bozorlar ochildi. Sanoatni rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan choralar ko‘rildi. Bu tarixda yangi iqtisodiy siyosat (ruscha NEP – novaya ekonomicheskaya politika) deb ataldi.
1921 yilda joriy etilgan yangi iqtisodiy siyosat O‘zbekiston iqtisodiyotining jonlanishga olib keldi. NEP ta’sirida 1921 yildan boshlab Turkistonda paxta еtishtirish va uni Markazga jo‘natish sezilarli ravishda ko‘paydi. O‘sha yili Bosh paxta qo‘mitasiga 1.048.240 pud paxta tolasi jo‘natilgan edi. 1922 yilning boshlarida Turkistondan Markazga Krasnovodsk yo‘nalishi bo‘yicha 1150 vagon (63470 toy paxta), Orenburg yo‘nalishi bo‘yicha 1547 vagon (85030 toy paxta), hammasi bo‘lib 2724 vagon (148500 ta toy paxta) tola jo‘natildi. Faqat shu yilning iyun oyida Orenburg va Krasnovodsk yo‘nalishlari bo‘yicha 2180 vagon paxta tolasi Markazga yuborildi².
Iqtisodiy o‘sish sur’atlari 1923 yilning boshidan boshlab sanoatda ayniqsa ko‘zga tashlana boshladi. Turkiston respublikasida 1923 yil neft qazib chiqarish oldingiga qaraganda 60 foiz, un ishlab chiqarish 66 foiz, vinochilik 70 foiz, qand ishlab chiqarish 90 foizga ko‘paydi. 1924 yilda Buxoro XSR da 6 ta paxta tozalash zavodi ishga tushirildi. Shu yili 740 pud paxta chiqarilib, bu 1921 yilga nisbatan 12,5 baravar ko‘p edi³.
Yer-suv masalasi Buxoro Respublikasi hukumatining diqqat markazida turdi. BXSR inqilobiy komiteti 1921 yilning boshida «Yer to‘g‘risida»gi dekretni e’lon qildi. Shu dekretga asosan vaqf еrlari, sobiq amaldorlar, ayrim yirik xo‘jaliklarning еrlari musodara qilingan edi. Ammo Buxoro Respublikasi hukumatidagi ichki ziddiyatlar tufayli dehqonlar еr ololmadi. Bu esa, Buxoro Respublikasi hukumatining obro‘yiga putur еtkazgan edi. Ammo qo‘shni Turkiston ASSRda o‘tkazilgan еr-suv islohoti muvaffaqiyat qozondi¹. 1921 yilda Turkiston ASSRda mustamlakachi rus quloqlariga qarshi o‘tkazilgan islohot natijasida 13 ming kambag‘al, shu jumladan 3 ming o‘zbek dehqoni chor ma’murlari va ko‘chmanchi rus quloqlari tomonidan 1916 yilgi qo‘zg‘olonni bostirish vaqtida mahalliy aholidan tortib olingan еrlarini qaytarib oldi². Garchi ushbu еr islohotlari uncha katta natijalarga ega bo‘lmasada, amalda muhim siyosiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Mustamlakachi quloqlardan еrlarni mahalliy aholi foydasiga qaytarib berilishi kambag‘allarni sovetlar tomoniga og‘dirib olishda juda katta ahamiyat kasb etdi.
1923 yilda sovet hukumati Sharqiy Buxoro dehqonlariga qishloq xo‘jalik qurollari sotib olish uchun 200 ming so‘m pul, shuningdek, 150 ming pud amerika navli paxtaning urug‘lik chigiti ajratib berdi. Shu yilda paxta ekilgan maydon 80 ming tanobga еtkazilib, 1,6 mln pud hosil olindi³. Qolaversa, paxta еtishtirishdan olinadigan qishloq xo‘jalik solig‘i bekor qilindi. Bularning barchasi SSSRning paxta mustaqilligini tezroq ta’minlashga qaratilgan tadbirlar edi. Shunga qaramay, Surxon vohasida paxta еtishtirish amirlik davridagidan ko‘ra ancha pastligicha qolaverdi. 1924 yilda vohada 0,4 ming tonna paxta tolasi ishlab chiqarildi. Bu 1913 yilgi ko‘rsatkichdan 1,2 ming tonna kam edi⁴.
Sovetlar qishloqda o‘z siyosatlarini amalga oshirishga kirishar ekan, qishloq xo‘jalik kooperatsiyalarini tashkil etishga alohida e’tibor qaratishdi. V.I.Lenin “Kooperatsiya to‘g‘risida”gi maqolasida yangi iqtisodiy siyosatda dehqonga, xususiy savdo tamoyillariga yon berilgani xususida to‘xtaladi. Savdoga bo‘lgan qiziqish ishlab chiqaruvchi va iste’molchini, kichik dehqonlar, hunarmandlar, bozorda ishlovchilar, davlat va jamiyatni bir-biri bilan bog‘laydi. Dehqon xo‘jaliklarida ishlab chiqarishning o‘sishi va tovar ayirboshlashning ko‘payishi ortidan dehqonlarning savdo oborotidagi kooperatsiyasi kengayib, davlatni ushbu yo‘nalishda dehqonlar ommasi bilan ishlashni kuchaytiradi¹.
Lenin o‘zining boshqa asarida kommunistik dehqonchilikka o‘tish amaliyotida sovet xo‘jaliklari, qishloq xo‘jalik kommunalari va еrni jamoa bo‘lib haydovchi jamiyatlar (sherikchilik) ga alohida e’tibor qaratilishi, ularga dehqonlarning ko‘ngilli asosda kirishi lozimligini uqtirib o‘tgan edi².
Yangi iqtisodiy sharoitida qishloq xo‘jalik kooperatsiyasining quyidagi shakllari paydo bo‘ldi. Sovet xo‘jaliklari (sovxozlar) – davlat qishloq xo‘jalik korxonasi bo‘lib, sobiq pomeshchiklarning mulklari o‘rnida, keyinchalik esa yangi o‘zlashtirilgan еrlarda vujudga keltirilgan. Kolxozdan farqi shundaki, uni davlat tashkil etadi va uning ishchilari naqd pul ko‘rinishida ish haqi oladi. Ko‘p hollarda sovxozlar muayyan qishloq xo‘jalik mahsulotini еtishtirishga ixtisoslashtiriladi. Masalan: paxtachilik, g‘allachilik, bog‘dorchilik, go‘sht-sut va hokazo. 1922 yilda mamlakatda 6413 sovxoz faoliyat yurtgan bo‘lib, 4 million desyatina еrga ega bo‘lgan³.
Qishloq xo‘jalik kommunalari – еrni birga ishlaydigan va barcha ishlab chiqarish qurollari jamoaniki bo‘lgan qishloq xo‘jalik shakli. Kommunaga kiruvchi kishi butun mol-mulkidan voz kechishi lozim edi.
Daromadning bir qismi teng taqsimlangan, qolgani esa xo‘jalik rivoji va madaniy-oqartuv ishlariga ishlatilgan. Qishloq xo‘jalik kommunalari a’zolarida moddiy manfaatdorlik bo‘lmaganligi uchun mehnat unumdorligi juda past bo‘lgan. Natijada jamoalashtirish boshlanishi bilan qishloq xo‘jalik kommunalari artel(kolxoz)lar tarkibiga qo‘shib yuborilgan. 1938 yilga kelib butunlay tugatilgan¹.
Yerga birgalikda ishlov berish shirkatlari (ruscha – Товарищество по совместной обработке земли TSOZ yoki TOZ) – SSSR qishloq xo‘jaligida keng tarqalgan kooperatsiya turi. Uning kommuna yoki arteldan farqi mehnat qurollari va ishlab chiqarish vositalari umumlashtirilmaydi, balki birgalikda ishlatiladi. Dala ishlari paytida TOZ a’zosi qo‘shma ish uchun o‘z jihozlari, qishloq xo‘jalik mashinasi, ish hayvonlari, transportini beradi. Yil so‘ngida ishlab chiqarish vositalari egasi o‘ziga tegishli ulushini oladi. 1930 yillarda TOZlar o‘z o‘rnini artellarga bo‘shatib bergan².
Qishloq xo‘jalik artellari – jamoa bo‘lib ishlash uchun ko‘ngilli ravishda birlashgan kishilarning uyushmasi. Artel – Stalin davridagi “kolxoz” so‘zining sinonimi. Kolxoz – ruscha “kollektivnoe xozystvo”, o‘zbekcha “jamoa xo‘jaligi”. Kolxoz – kolxozchilar egalik qilgan jamoa xo‘jaligidir. Kolxozlar davlat buyurtmasi asosida ishlaydi, olingan daromad mehnatiga qarab taqsimlanadi. Jamoalashtirish yillarida kolxozlar artel tizimi asosida tashkil etilgan. 1935 yil 17 fevralida SSSR XKS va VKP (b) MK tomonidan “Qishloq xo‘jalik artelining Namunaviy Nizomi” qabul qilingan³.
O‘zbekistonda ilk qishloq xo‘jalik kooperatsiyalari 1920 yilda vujudga keldi. O‘shanda kooperativlarga 100 xo‘jalik birlashgan bo‘lsa, bu raqam 1927 yilda 654 mingga еtdi. Birlamchi kooperatsiyalarta’minotchi-sotuvchi va kredit xususiyatiga ega bo‘lib, o‘z a’zolari doirasida xizmat qilar edi¹.
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi kooperatsiyasini rivojlantirishda 1921 yil iyunida Turkiston kompartiyasining 5-syezdida tashkil etilgan
«Qo‘shchi» uyushmasi muhim rol o‘ynadi. «Qo‘shchi» uyushmasi mehnatkash dehqonlarni himoya qilish, ularni boylar va ruhoniylar ta’siridan chiqarish hamda sovet davlatining ijtimoiy, madaniy qurilishiga jalb etish maqsadida tuzilgan edi. Tez orada «Qo‘shchi» uyushmasi juda mashhur bo‘lib ketdi. 1924 yilda Turkistonda uning a’zolari soni 200 ming kishiga еtgan edi. Uyushma o‘zbek dehqonlariga paxtachilik agrotexnikasi, sug‘orish ishlari, traktorlar va boshqa qishloq xo‘jalik texnikalaridan foydalanish, mineral o‘g‘itlarni ishlatish, еrni erta haydash, almashlab ekishga o‘rgatish singari ijobiy ishlarni amalga oshirdi.
Surxondaryo viloyatidagi ilk «Qo‘shchilar uyushmasi» 1926 yilda tashkil topdi. 1927 yilda «Qo‘shchi uyushmasi» a’zolari soni 18 ming nafarga еtdi². Anbarsoy qishlog‘ida tuzilgan uyushma tashkilotchilari Xo‘janazar Temirov (rais), Qurbon Mo‘minov, Nazar Eshniyozov, Shukur Alievlar bo‘lishdi³. Tez orada bu harakat butun viloyatga yoyildi.
Surxondaryo okrugida qishloq xo‘jalik kooperatsiyasining rivojlanishida melioratsiya shirkatlarining roli katta bo‘ldi. Jumladan, Jarqo‘rg‘on rayoni bo‘yicha ikkita shirkat tashkil etildi. Ular quyidagilardir:
“Jarqo‘rg‘on” melioratsiya shirkati – 1926 yilda Jarqo‘rg‘on-Zang arig‘ining bosh qismida ishlash maqsadida tuzilgan. Oqqo‘rg‘on, Qoraqursoq, Minor, Loykand qishloq kengashlarida yashovchi ming nafar kishi ushbu shirkatga a’zo bo‘lib kirgan. Shirkat a’zolarining mehnati bilan Zang arig‘i yoqalab 500 metrlik damba qurilgan va 1926 yilning qishida ishga tushirilgan“Zang” melioratsiya shirkati – 1927 yilda Zang, Angor, Navshahar, Oktyabr qishloq kengashlari hududini sug‘orish maqsadida tashkil etilgan. Shirkat a’zolarining soni 1362 kishidan iborat bo‘lib, Zang arig‘idagi o‘nta shoxobchani tozalash va uning suvidan foydalanish bilan shug‘ullangan.
Bundan tashqari, Denov rayonida Qarluq, Denov, Hazorbog‘, Sariosiyo rayonida Dashnobod, Shoqishloq, Sherobod rayonida Oqqo‘rg‘on melioratsiya shirkatlari tuzildi. Ularda 3051 dehqon mehnat qildi.
1926 yili Surxondaryo viloyatida qashshoq va kambag‘al dehqon xo‘jaliklariga yordam berish orqali paxta, ipak, jun еtishtirishni ko‘paytirish maqsad qilib qo‘yiladi. 15 ming so‘m pul sug‘orish shoxobchalari, mahalliy ish qurollarini tayyorlash, еrlarning ishlashini yaxshilash, 70 ming so‘m pul dehqon xo‘jaliklariga mo‘ljallangan 14 ming pud urug‘lik bug‘doyni tashib kelish uchun sarflandi. 1926 yili davlat paxta еtishtiruvchi xo‘jaliklardan qishloq xo‘jalik solig‘ini va urug‘ uchun pul yig‘ishni to‘xtatadi hamda dehqon xo‘jaliklari 32114 so‘m kredit pulni davlatdan olib, uning 17834 so‘mini ishchi va dehqonlarga chiqim qiladi.
Shunga qaramay, O‘zbekistonda еrsiz dehqonlar salmog‘i yuqori edi. 1927 yilgi ma’lumotga ko‘ra, Buxoro, Samarqand, Toshkent va Farg‘ona oblastlarida islohot tugagach respublika bo‘yicha o‘rta hol dehqonlar soni barcha xo‘jaliklarning 53 %, kambag‘allar 40%, quloq xo‘jaliklari 7% tashkil etgan. S.G.Strumilinning tadqiqotiga ko‘ra, o‘sha yili O‘zbekistonda o‘rtahollarning salmog‘i 61% bo‘lgan. O‘rtahollarning yuqori salmog‘i еr-suv islohoti o‘tgan to‘rtta viloyat hisobiga to‘g‘ri kelgan.