10-Mavzu: Sharq psixologiyasida shaxs muammosi. Reja

psixodinamik, ijtimoiy-dinamik 
va 
interaksion 
nazariyalarga bo‘lish mumkin
. 
Psixodinamik nazariyalarga shaxsning 
ruhiy yoki ichki xususiyatlaridan kelib chiqib, uni ta’riflovchi va xulq-atvorini 
tushuntirib beruvchi nazariyalar kiradi. Ijtimoiy-dinamik nazariyalarga ko‘raxulq-
atvor determinatsiyasida asosiy o‘rinni tashqi vaziyatlar egallaydi. Interaksion 
nazariyalar insonning dolzarb faoliyatini boshqarishdagi ichki va tashqi 
omillarning o‘zaro ta’siri tamoyiliga asoslangan. SHaxs haqida ma’lumotlarga ega 
bo‘lish usuliga ko‘ra barcha nazariyalarni e
ksperimental 
va 
noeksperimental
larga 
bo‘lish mumkin
. 
Eksperimental shaxs nazariyalariga tajriba o‘tkazish yo‘li bilan 
to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirishga asoslangan nazariyalar, 
noeksperimentallarga esa – mualliflari ilmiy eksperimentga murojaat qilmasdan 
turib, hayotiy taassurotlarga, kuzatishlar va kundalik tajribalarga tayangan holda 
nazariy bilimlarni umumlashtiradigan nazariyalar kiradi. Navbatdagi nazariyalarni 
tasniflashga asos bo‘lib xizmat qiladigan nuqtai nazar mualliflarning shaxsni 
tuzilmaviy 
xarakterga ega bo‘lganyoki 
dinamik 
hosila sifatida tasvirlovchi 
qarashlardir. 
Tuzilmaviy 
nazariyalar qatoriga tushunchalar tizimi yordamida 
tasvirlanuvchi shaxs tuzilishini aniqlash asosiy muammo bo‘lib hisoblanadigan 
nazariyalar kiritiladi. 
Dinamik 
nazariyalar debasosiy mavzusi shaxs taraqqiyotida 
qayta tuzish, o‘zgartirish, ya’ni, uning dinamikasiga taalluqli bo‘lgan nazariyalarga 
aytiladi. SHuningdek, yosh va pedagogik psixologiyada yuzaga kelgan bir qator 
shaxs nazariyalari mavjud. Bunday nazariyalar shaxs taraqqiyotining inson 
tug‘ilganidan boshlab maktabni bitirishigacha bo‘lgan, chegaralangan yosh davrini 
ko‘rib chiqishga asoslangan. Bundan tashqari, mualliflari o‘z oldilariga shaxs 
taraqqiyotini insonning butun umri davomida kuzatish funksiyasini qo‘ygan 
nazariyalar ham mavjud. SHaxs nazariyalarini tasniflash uchun asos bo‘ladigan 
yana bir holat, bu nazariyalardagi shaxsning ichki xossalari, xislatlari va sifatlari 
yoki uning tashqi ifodalanishi, masalan, xulq-atvori va harakatlariga qaratilgan 
e’tibordir. SHu asosda xislatlar nazariyalarini ajratish mumkin. Nazariyalar ushbu 
guruhining holatlarga ko‘ra, barcha odamlar bir-biridan alohida, mustaqil 
xislatlarning rivojlanganligining to‘plami va darajasi bilan farqlanadi, shaxs 
haqidagi ma’lumotlarni esa, test yoki shaxsxislatlarini aniqlash va tasvirlashning 
boshqa usuli yordamida, masalan, ma’lum insonni kuzatgan turli odamlarning 
hayotiy kuzatishlarini umumlashtirish asosida olish mumkin. SHaxsxislatlariga 
baho berishning ikkinchi usuli barcha odamlarni tipologik guruhlarga 
birlashtirishdan iborat. Bunda bir xil tipologik guruhga tegishli bo‘lgan odamlar 
yaqin psixologik xususiyatlarga ega bo‘ladilarva ular o‘zlarining xulq-atvori bilan 

---

bir-birlariga juda o‘xshash bo‘ladilar. R.S.Nemov tomonidan ko‘rib chiqilgan 
shaxs nazariyalarining tasniflaridan tashqari, boshqa tasniflar ham mavjud. 
SHulardan biri B.V.Zeygarnik tomonidan ko‘rib chiqilgan mavjud bo‘lgan shaxs 
nazariyalarini mazmun-mohiyat va tarixiy tamoyillarda, ularning yuzaga kelishi va 
taraqqiyoti sharoitlariga bog‘liq holda o‘rganishdir. Bunda nazariyalarning 
quyidagi guruhlari ajratiladi: freydizm va neofreydizmning shaxs nazariyalari, 
shaxsning 
umuminsoniy 
nazariyalari, ekzistensial psixologiyaning shaxs 
nazariyalari, fransuz ijtimoiy maktabining shaxs nazariyalari va boshqalar.