10-мавзу. Муаммо ва муаммоли вазият илмий тадқИҚотнинг бошланғич асоси муаммо тушунчаси ва унинг моҳияти

Илмий далилнинг тавсифи ва хоссалари. Илмий далил эмпирик билишнинг натижаси ҳисобланади. Далил (ёки далиллар)ни аниқлаш илмий тадқиқотнинг зарурий шартидир. Далил – билимнинг тасдиқланган бойлигига айланган моддий ёки маънавий дунё ҳодисаси, бирон-бир ҳодиса, хосса ёки муносабатни қайд этишдир. А.Эйнштейн сўзлари билан айтганда, фан далиллардан бошланиши ва бошланиш билан тугалланиш ўртасида қандай назарий тузилмалар бўлишидан тузилишидан қатъи назар, далиллар билан якунланиши лозим.
Илмий далил – бу фақат воқеа тавсифи ёки ўлчанган катталик эмас, балки бошқа кўп сонли маълумотлар ҳамдир: далил қачон, қай тарзда ва ким томонидан қайд этилган, у бошқа қайси воқеалар, далиллар, тадқиқотлар билан боғланган ва ҳоказо. Илмий далил – бу билимнинг фан ва ижтимоий амалиётда ўз тасдиғини топган, моддий ва маънавий дунё хоссаларини акс эттирадиган бир парчаси. “Илмий далил” тушунчаси мазмун жиҳатидан кундалик ҳаётда қўлланиладиган “далил” тушунчасидан анча кенг ва серқирра. Илмий далиллар тўғрисида сўз юритганда, уларни илмий билимнинг нарсалар ва жараёнларнинг объектив хоссаларини акс эттирувчи таркибий элементлари сифатида тушунадилар. Илмий далиллар асосида ҳодисаларнинг қонуниятлари аниқланади, назариялар тузилади ва қонунлар келтириб чиқарилади. Илмий далил – бу хулоса чиқариш ёки тасдиқлаш учун асос ҳисобланадиган воқеа ёки ҳодиса. У илмий билим асосини ташкил этувчи элемент ҳисобланади.
Илмий далил хоссалари. Илмий далиллар янгилик, аниқлик, объективлик ва ҳақиқийлик сингари хоссалар билан тавсифланади. Ушбу хоссаларни тавсифловчи хусусиятларни кўриб чиқамиз. Илмий далилнинг янгилиги шу вақтгача маълум бўлмаган, бутунлай янги нарса, ҳодиса ёки жараён ҳақида дарак беради. Бу албатта илмий кашфиёт бўлиши шарт эмас, бироқ бу шу вақтгача биз билмаган нарса ёки ҳодиса ҳақидаги янги билимдир.
Илмий далилларни аниқлаш усуллари. Илмий далиллар асосида ҳодисаларнинг хоссалари ва қонуниятлари аниқланади, назариялар ва қонунлар келтириб чиқарилади.
Илмий далиллар холисоналик, ҳақиқийлик ва аниқлик билан тавсифланади. Илмий далилдан фойдаланиш жараёнида унинг янгилиги улкан аҳамият касб этади. Илмий далилнинг муҳимлигидан келиб чиқиб тадқиқотчи унга танқидий баҳо беради, унинг холисоналиги ва ҳақиқийлиги даражасини аниқлайди. Илмий далилнинг ҳақиқийлиги унинг дастлабки манбалари асосида аниқланади. Агар илмий далилнинг ҳақиқийлиги аниқланган бўлмаса, биринчидан, у илмий деб аталиши, иккинчидан, ундан илмий ишда (масалан, диссертацияда) фойдаланилиши мумкин эмас.