10-мавзу. ҚИшлоқ ХЎжалиги экинларида нафас олишни бошқарилиши ва иккиламчи моддалар ҳосил бўлиши режа

Карбонат ангидриднинг миқдори. Карбонат ангидриднинг миқдори ҳам нафас олиш жараёнида маълум аҳамиятга эга. Тўқималарда у кўп миқдорда тўпланганда нафас олиш тезлиги пасаяди. Карбонат ангидриднинг тўпланиши кўпинча пишиб етилган ва қаттиқ пўст билан қопланган уруғларда содир бўлади. Кўпчилик ёввойи ўсимликларнинг қаттиқ пўст ўралган уруғлари узоқ йиллар давомида ўзининг кўкариш қобилятини йўқотишмайди, чунки уларнинг пўсти остида тўпланган карбонат ангидрид таъсиридан нафас олиш тезлиги жуда суст бўлиб, органик модда тезда сарфланмайди. Омборларда СО₂ нинг миқдори кўп бўлганда мевалар узоқ муддатгача яхши сақланади.
Ҳарорат. Ўсимликларнинг нафас олиш жараёни ҳарорат таъсирига узвий боғлиқ. Бу боғлиқлик маълум ҳарорат даражаларида Вант-Гофф қоидасига бўйсинади. Яъни ҳарорат ҳар сафар 10⁰ га кўтарилганда нафас олиш тезлиги икки баробар ошади. Масалан, у 0⁰ дан 20⁰ гача ошиб боргада реакция тезлиги ҳам 2-3 марта ошиб боради. Лекин 20⁰С дан юқори ҳароратда реакция тезлиги камроқ ошиб боради. Ўсимлик турлари ва аъзоларининг ҳарорат чегаралари бўлади (минимал, оптимал ва максимал). Нафас олишнинг минимал (пастки) чегараси кўпчилик ўсимликлар учун жуда паст. Масалан, қарағай ва арчалар учун – 25⁰С Албатта иссиқсевар ўсимликлар учун бу кўрсаткич анча юқори, айримлари учун 0⁰С атрофида бўлади. Ҳарорат ошганда нафас олиш кучи ҳам ошади ва у 40⁰С етгунча Вант-Гофф қоидасига бўйсинади. Кўпчилик маданий ўсимликларда, 40⁰С дан ошгач, нафас олиш ҳам дархол юқорига кўтарилади, 50⁰С атрофида кескин пасайиб қолади ва ўсимлик қаттиқ зарарланади. Шунинг учун ҳам нафас олиш дастлаб кучайиб сўнгра пасаядиган ҳарорат эмас, балки бу жараён доим юқори даражада бўладиган ҳарорат оптимал дейилади. Кўпчилик ўсимликлар учун 30⁰-40⁰С атрофида бўлади. Бу фотосинтезнинг оптимум даражасидан 5-10⁰С юқори. Максимал ҳарорат эса 45-55⁰С атрофида бўлиб, ҳар бир ўсимлик оқсилининг хусусиятларига боғлиқ. Нафас олишнинг оптимал ҳарорат даражаси танадаги модда алмашинув жараёнидаги барча биохимик реакциялар ва ферментларнинг фаоллиги учун ҳам анча қулайдир.
(William G. Hopkins and Norman P. A. Huner 2009.192 p)