10-мавзу: Глобал коррупция ижтимоий маданий инқироз оқибати Мавзу режаси

Халқаро савдо. Коррупсия халқаро савдода миллиардлаб доллар йўқотишларни келтириб чиқаради. Сўнгги йилларда халқаро коррупсия муаммосига қизиқиш кучайиб бориши сабабларидан бири бу масалан, товар ва хизматларни экспорт қилувчи фирмаларининг кўпинча қонунчиликка биноан чэт эл амалдорларига пора бэришга рухсат бэрилмаганлиги сабабли сунъий равишда фойдали шартномаларни йўқотишади. Аксинча, аксарият ОБСЕ⁶ мамлакатларида чэт эллик шэрикларга пора бэриш нафақат тақиқланмаган, балки солиқ тўлашда ҳатто даромаддан ушлаб қолиниши мумкинлиги қайд этилган. Масалан, немис корпорациялари учун бундай харажатлар йилига 5,6 миллиард долларни ташкил этади⁷. Вазият фақат 1997 йил охирида, мамлакатлар "Халқаро бизнес операцияларида хорижий давлат амалдорларининг пора олишига қарши кураш тўғрисидаги конвенсия" ни имзолагандан кейингина ўзгарди. Конвенсияни бажариш учун кейинги йилларда миллий компанияларнинг бировга пора бэришини ман қилувчи бир қатор қонунлар қабул қилинди.
Коррупция сабаблари. Коррупсия сабаблари дэб хусусий шахс,уюшган гуруҳларнинг давлат муассасаларида эгаллаган мавқеидан фойдаланган ҳолда давлат ва нодавлат ташкилотларининг, шунингдэк, халқаро шэрикчилик бирлашмаларининг мол-мулкини ноқонуний йўл билан ўзлаштириб олишлари натижасида келиб чиққан уюшган жиноий гуруҳларнинг фаолиятига айтилади. Бунга асосан жамиятнинг ҳаётини тартибга солиб турувчи ҳуқуқ ва ахлоқ нормаларида фундаменталъ зиддиятларнинг борлиги асосий сабаб бўлади.
Фундаментал қарама-қаршилик. Ҳар қандай товарни ишлаб чиқариш маълум ресурсларни истеъмол қилишни талаб қилади, бу эса ушбу товарлар учун кетган харажатлар истеъмолчиларидан олинган маблағлар билан қопланади. Ходимларнинг иш ҳақи - бу охир-оқибат истеъмолчи томонидан қопланадиган харажатлардан биридир, аммо уларнинг фаолияти бошлиқ ва иш бэрувчининг иродаси билан бэлгиланади. Бу шундай ҳолатга олиб келадики, истеъмолчи ходимдан керакли хизмат ёки маҳсулотни олади, лекин бу ходимнинг фаолиятига бэвосита таъсир эта олмайди. Муайян ҳолат солиқлар билан тўланадиган ва давлат хизматчилари томонидан таъминланадиган жамоат молидир. Мансабдор шахсларнинг иш ҳақи ҳақиқатан ҳам фуқаролар томонидан тўланишига қарамай, уларнинг иш бэрувчиси давлат бўлиб, уларга қонун билан турли шахсларнинг рақобатдош манфаатларига таъсир қиладиган қарорлар қабул қилиш ҳуқуқини бэради.
“Агар бирон бир ихтиёрий куч бўлмаса, коррупсия имконсиз бўлар эди”⁸. Бироқ, юқори ҳокимиятга эга бўлган шахс ёки гуруҳ ўзи бэлгилаган сиёсатни мустақил равишда амалга ошира олмайди. Шу мақсадда у маъмурларни тайинлайди, уларга керакли ваколатларни бэради, уларнинг ихтиёрида зарур ресурсларни ўтказади, улар учун ўзини тутиш қоидаларини ўрнатади ва устидан назорат олиб боради. Бу ерда қуйидаги муаммо пайдо бўлади: Қонуннинг консервативлиги. Амалда қўлланаётган йўриқномалар ташқи шароитда бўлаётган ҳодисаларга қараганда анча секин ўзгаради. Шунинг учун ҳам мутассадилар ўзларининг хоҳишларига кўра баъзи ҳаракатларни амалга ошириш учун жой қолдирадилар. Бусиз бошқарув тизими бутунлай эгилувчан бўлмай қолади, бэлгиланган қатъий меъёрларнинг ҳаёт ҳақиқатларга мос келмаслиги ишни бутунлай тўхтатиши мумкинлиги юзага келади. Бироқ, бу шуни англатадики, қонунда назарда тутилмаган вазиятда маъмур-мутассади энг қулай ижара ҳақи билан бошқаришни бошлаши мумкин. Дэмак,қонунларнинг консервативлиги ҳам коррупсияга йўл очиб бэради.