Firma sotishni rejalashtirib, tovar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun resurslarni sotib olganda xarajatga duch keladi. Bu holda biz firmaning ishlab chiqarish jarayoni va uning umumiy qiymati o`rtasidagi bog`liqlikni tekshiramiz. Ya’ni, Karolinaning pishiriq zavodini ko`rib chiqamiz.
Tahlil natijasi shuni ko`rsatadiki, Karolina zavodining hajmi o`zgarmas u faqatgina ishlab chiqariladigan pishiriqlar miqdorini o`zgartirishi mumkin. Bu tahmin faqat qisqa muddat ichidagina haqiqiy, biroq uzoq muddat ichida unday emas. Ya’ni Karolina kutilmaganda kattaroq zavod qurolmaydi, ammo u bir yil yoki ikki yil ichida shunday qila olishi mumkin. Bu tahlil qisqa vaqt ichida qabul qilinadigan ishlab chiqish qarorini tasdiqlaydi. Biz bu bobda keyinroq xarajat va vaqt o`rtasidagi bog`liqlikni batafsilroq tushuntiramiz.
Ishchilar soni
Resurslar (bir soatda ishlab chiqarilgan pishiriqlar miqdori)
Resurslar umumiy xarajatlari (Zavod xarajati + ishchilar uchun xarajat)
JADVAL
Ishlab chiqarish funksiyasi va umumiy xarajat: Karolinaning pishiriq zavodi
Birinchi bobda yoritilgan iqtisodiyotning o’nta tamoyillaridan biri bu oqil odamlar cheklilik haqida o`ylaydilar. Keyingi boblarda guvohi bo’lganimizdek, bu tamoyil firmaning qancha ishchi yollashi va qancha mahsulot ishlab chiqarishi borasida qabul qiladigan qarorlarini tushinishga asos bo’la oladi. Yanada yaxshiroq tushinish maqsadida jadvalning uchinchi ustunida bitta ishchining chekli mahsuloti ko’rsatilgan. Ishlab chiqarish jarayonidagi har qanday xarajatning chekli mahsuloti - bir qo’shimcha xarajat birligidan erishilgan ishlab chiqarish hajmining miqdoran ortishidir. Ishchilar sonini bittadan ikkitaga oshirilsa, pishiriq ishlab chirarish 50 tadan 90 taga ortadi va ortgan 40 ta pishiriq chekli mahsulot hisoblanadi. Agarda ishchilarni yana bittaga oshirsak, pishiriq ishlab chiqarish 90 tadan 120 taga ortadi va 30 ta pishiriq chekli mahsulot bo’ladi. Jadvalda chekli mahsulot ikki qator orasida aks ettirilgan, chunki ishchilar soni bir pog’onadan boshqasiga o’zgarsa, ishlab chiqarish hajmi ham o’zgaradi.
(a) chizmadagi ishlab chiqarish funksiyasi yollangan ishchilar miqdori va ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori o`rtasidagi bog’liqlikni ko`rsatadi. Bu yerda yollangan ishchilar miqdori (gorizontal kesimda) birinchi jadvalda va birinchi ustunda berilgan va yaratilgan mahsulot miqdori (vertikal kesimda) ikkinchi ustunda berilgan. Ishchilar miqdori oshgan sari ishlab chiqarish jarayoni tekislanib boradi, bu qo`shimcha mahsulot kamayishini aks ettiradi. (b) chizmadagi umumiy narx elastikligi yaratilgan mahsulot miqdori va umumiy ishlab chiqarish xarajati o`rtasidagi bog`liqlikni ko`rsatadi. Bu yerda yaratilgan mahsulot miqdori (gorizontal kesimda) birinchi jadvaldagi ikkinchi ustunda berilgan va umumiy xarajat (vertikal kesimda) oltinchi ustunda berilgan. Chekli mahsulot kamayishi tufayli, umumiy xarajat elastikligi yaratilgan mahsulot ortishi bilan ko`tarilib borgan.
Karolinaning ishlab chiqarish funksiyasi va umumiy-xarajat egri chizig`i
E’tibor bilan qaraydigan bo’lsak, ishchilar soni ortgani sayin, chekli mahsuloti kamayadi. 2-ishchining chekli mahsuloti 40 ta pishiriq edi. 3-ischiniki 30 ta, 4-ishchiniki 20 ta va h.k. Bu xossa kamayib boruvchi chekli mahsulot deb ataladi. Boshida, ya’ni ishchilar soni kam bo’lganida Karolina oshxonasidagi anjomlardan foydalanish qulay bo’lgan. Ishchilar soni ortgani sari, vositalardan birgalikda foydalanish va tiqilinch muhitda ishlashga majbur bo’lishadi. Oxir-oqibatda ishchilar bir-biriga halal berishadi. Shu sababli yangi yollangan ishchining umumiy ishlab chiqarishga qo’shgan hissasi oldin yollangan ishchinikiga qaraganda kamroq bo’ladi.
Ikkinchi chizmada kamayib boruvchi chekli mahsulot ham tasvirlangan. Ishlab chiqarish funksiyasi egri chizig’i (“boshqaruv asosda o`sish”) har bir qo’shilgan mehnat sarfi (“boshqaruv”) uchun ishlab chiqarish hajmining (“o`sish”) o’zgarishini ko’rsatib beradi. Ushbu ishlab chiqarish funksiyasi egri chizig’i bir ishchining chekli mahsulotini ham ko’rsatib beradi. Ishchilar soni ortgani sayin, uning chekli mahsuloti kamayib boradi, va ishlab chiqarish funksiyasi yanada bukiladi.
