10 bap. ÓNDİRİSLİk faktorlardin konkurent bazarlari. MİYnet bazari. Kapital bazarlari

10.4. Kapital bazarlardıń dúzilisi hám roli. Kapital bazarlarda teńsalmaqlılıq.

Ekonomikada firmalar materiallıq, kapital, baylıqlarǵa (stanok, úskeneler h.t.b.) hám usı baylıqlardı satıp alıw ushın jumsaytuǵın bos pul qarjılarına (keleshekte túsken paydanıń kanday da bir bólegin qosıp qaytarıw shárti menen) da talapqa iye. Bunday investisiyaǵa talap kapital bazarlarda yamasa pullı kapital bazarlarda qanaatlandırıladı hám satıp alıw-satıw obektleri bir qoldan ekinshi qolǵa waqısha ótedi. Kapital bazarlardıń instrumentleri bolıp kredit resursları, qımbatlı kaǵazlar (aksiyalar, obligasiyalar, vekseller) hám erkin túrdegi kontraktlar esaplanadı.
Prosent stavkasınıń ósiwi nátiyjesinde pul kapitalına talaptıń muǵdarı tómenley baslaydı. Teńsalmaqlılıq jaǵdayında investisiyalıq kapitaldıń shekli nátiyjeliligi investordıń waqıt boyınsha artıqmashlılıǵınıń shekli normasına teń. Waqıt boyınsha artıqmashlılıǵı – bul investordıń óziniń bos turǵan qarjıların óz waqtında paydalanbawı nátiyjesinde joǵaltqan kórsetkishiniń muǵdarı.
Pul kapitalınıń iyesi qarjıların qay jerge jumsawı erkin bolǵanı ushın, bazar kapital qoyılmalardıń dáramatlılıǵın hám birdey prosent stavkaların teńlestiredi.
Eki aǵım, yaǵnıy shıǵınlar hám keleshektegi dáramatlardı salıstırıw zárúrligi investisiyalardı analizlewdiń qıyınshılıqları hám quramalılıǵına alıp keledi. Keleshekte alınatuǵın dáramatlardıń paydalılıǵı búgingi kúnge salıstırǵanda az dep esaplanıladı: házirgi dáramatlarǵa keleshekte prosentler alıw múmkin. Sonıń ushın keleshek túsimlerdi arnawlı túrde diskontalaw jolı menen esaplaw kerek.
Házirgi kapital qoyılma menen, usı proekt ámelge asırılǵannan keyingi paydasın esapqa alǵan jaǵdayı menen salıstırıw ushın, keleshek dáramatlardıń keltirilgen haqıyqıy bahalılıǵın esaplaw kerek. Bir waqıtqa (baslanǵısh) keltiriw operasiyası diskontalaw dep, al bazarda kapitaldı kreditke beriwdegi alınatuǵın prosent diskonta stavkası (r) dep ataladı. Egerde kapitaldı basqa proektke jónelsek, bunday investisiyalaw nátiyjesinde qanday da bir muǵdardaǵı payda alıwımız múmkin, sonıń ushın r-alternativ jaǵdaylarda payda normasın ańlatadı. Kapital qoyılmalardıń táwekelshiligi qansha joqarı bolsa, ádette olardan kútiletuǵın órtasha paydanıń muǵdarı sonsha kóp boladı. Egerde proekt táwekelshilik benen baylanıslı bolmasa, diskonta stavkası retinde prosenttiń esap stavkası qabıl etiledi.
İnvestisiyaǵa talap kapital qoyılmalardıń utısı arqalı anıqlanadı:
,
bul koeffisient keleshektegi puldı házirgi dáwirge ótkezedi, bul jerde r- diskontalıq stavka, n-dáwirdiń keleshektegi tártip nomeri.
Pul dáramatınıń házirgi bahalılıǵı ( ) belgili bolsa, keleshektegi ( -jıldan keyin) bahalılıǵın ( ) tómendegi formula arqalı anıqlaw múmkin:
;
bunnan n-jıldan keyingi alınǵan pullı dáramatınıń bahalılıǵı tómendegishe anıqlanadı:
;
Egerde kútilgen dáramat investisiyalıq qárejetlerden joqarı bolsa, proektti investisiyalaw múmkin degen sheshimdi qabıllaymız.
Pul kapitalı bazarlarında usınıs bos turǵan pul qárejetleri iyeleriniń (firma, úy xojalıǵı) sheshimine baylanıslı. Prosent stavkalarınıń ósiwi puldı kreditke beriwdiń utımlı ekeniń ańlatadı hám usınıs sızıǵı ońǵa – joqarıǵa qaray iymeklilikke iye boladı. (1-súwret).

1-súwret
Talap hám usınıslardıń teń salmaqlılıǵı bazar prosent stavkası muǵdarın ańlatadı. Ekonomikada bir kapital bazarı bolmaǵanlıǵı sebepli kreditlew dáwiri, táwekelshilik dárejesi, basqa da paydalanatuǵın instrumentlerdiń hár qıylılıǵı nátiyjesinde kapital bazarlar sisteması bar bolıp, olarda teń salmaqlılıq, prosent stavkaları da sonsha boladı.