10- nji tema: EÝerjeňli goşma sözlem hakynda umumy maglumat. Meyilnam a: Eýerjeňli goşma sözlem barada maglumat

It üýrer, kerwen geçer.
Oglan gyssanar, tut wagtynda bişer.
Diýen sözlemleri alsak, bulardaky sada sözlemleriň biri beýlekisini aýyklap gelýär, ýagny birinji sözlem “Kerwen geçse, it üýrer” ýa “It üýrse-de, kerwen geçer” dien ýaly manyda ulanylyp, “kerwen geçer” dien sözlem itiň üýrmeginiň sebäbini, şertini ýa-da itiň üýrmegine garamazdan, kerweniň geçjekdigini görkezip gelýän bolsa, ikinji sözlem “Oglan gyssansa-da, tut öz wagtynda bişer” dien manyda ulanylyp, garşylykly eýerjeň sözlem manysynda geldi. Şeýle tertipde özara baglanyşýan goşma sözlemler nakyllarda, atalar sözünde köp tapylýar.
Goşma sözlemlerde bolan beýle baglanyşyk türkmen diliniň has gadymy baglanyş usullaryndan biridir diýip hasaplamak gerek. Şeýle baglanyşýan sözlemleriň birentegi häzirki türkmen dilinde soýazlar üsti bilen hem baglanyşýarlar.
Meselem:
Gorkaram, ýar bizi çykarar ýatdan
Diýen eýerjeňli goşma sözlem häzir ol durşuna aýdylman, esasan “Ýar bizi ýatdan çykarar diýip gorkýaryn” şekilinde sobzly özara baglanyşýar. Bu bolsa, bir tarapdan, eýerjeňli sözlemlerde bolan şu hili baglanyşmak usulynyň has gadymy döwürden bäri dowam edip gelýändigini görkezse, ikinji tarapdan, soýazlar şu dilde döränden soň, ol baglanyşygyň gowşap, onuň erini soýazlaryň tutup başlandygyny hem görkezip biler. Türkmen dilinde eýerjeňli goşma sözlemlerde şu hili baglanyşyk usullarynyň häzir hem bolmagy diliň ösüşiniň könäniň düýpgöter ýok bolup gitmek ýoly bilen barman, onuň üstüniň täze bilen doldurylmagy esasynda dowam edýändiginiň subutnamasydyr.
2. Eýerjeňli goşma sözlemi emele getirýän sada sözlemler özara her hili goşulmalar üsti bilen baglanyşýarlar. Olar hem esasan aşakdaky ýaly bolýar.
1) Öten zaman ortak işligiň soňuna wagt-orun düşüm goşulmasy-nyň (-da, -de) goşulmagy bilen bolýar.
Meselem:
Men gelenimde, ol okaýardy.
Hat okalyp başlanda, Sarynyň ýüzi üýtgedi.
2) Öten zaman ortak işligiň soňuna çykyş düşüm goşulmasynyň (-dan, -den) goşulmagy bilen bolýar.
Meselem: