1. Зилзила ҳақида умумий маълумотлар Зилзилалар кучини ўлчаш шкалалари. Зилзилаларнинг ер шарида тарқалиши

расм. Зилзила ўчоғининг тузилиш схемаси.

Агар зилзила марказидан йўнал-ган тўлқин ер сиртига тик ёки унга яқин бурчак остида урилса, ер устидаги жисмлар юқорига кўтари-либтушади. Тўлқин қия урилганда эса ер устидаги жисм-лар горизонтал йўналишда сурилади, баъзан улар қайиққа ўхшаб чайқалади, дарахтлар оғиб, яна тикланади, иморат безаклари кўчиб тушади.
Зилзилаларни таҳлил қилишда зилзила ўчоғи, гипоцентр, эпицентр, изосейст ва бошқа тушунчалардан фойдаланилади (62-расм).
Зилзила ўчоғи – бу ер қаърида оний бузилишга учрайдиган тоғ жинсларининг ҳажми.
Ер ичидаги зилзила маркази - гипоцентр, унинг ер юзасидаги проекцияси - фокуси эпицентр деб аталади. Изосейст – тебранишлар кучи тенг бўлган чизиқ.
Литосфера ва астеносферадан таркиб топган тектоносферада бундай жараёнлар натижасида гипоцентрда механик энергия ҳосил бўлади. Бу энергия гипоцентр атрофидаги қатламларга эластик тўлқинлар тарзида ёйилади.


2. Зилзилалар кучини ўлчаш шкалалари.


ХУI-ХУII асрлардан бошлаб зилзила кучини ўлчаш учун турли усуллардан фойдаланиб келинган. Ҳозирги вақтгача кўпгина мамлакатларда олимлар томонидан элликдан ортиқ сейсмик шкалалар таклиф этилган. Улардан энг кўп тарқалганлари ва кўпчилик мутахассисларга маъқул бўлгани учта бўлиб, биринчиси 1917 йилда Халқаро сейсмик ассоциация томонидан қабул қилинган 12 балли Меркалли-Канкани-Зиберг шкаласи ҳисобланади ва ундан ҳозиргача бир қанча Европа давлатларида фойдаланиб келинмоқда. Иккинчиси, 1931 йилда АҚШ тадқиқотчиларидан Вуд ва Ньюманлар томонидан Меркалли шкаласига бир оз ўгартиришлар киритилиб мукаммаллаштирган 12 балли ММ шкаласи ҳисобланади. Учинчиси Россиядаги Ер физикаси институтида проф. С.В.Медведев томонидан ишлаб чиқилган 10 балли шкаладир.
1964 йили мавжуд сейсмик шкалалар бошқа мамлакатларнинг олимлари билан бирга қайта кўриб чиқилиши натижасида зилзиланинг интенсивлигини белгиловчи Халқаро сейсмик шкала ишлаб чиқилган. Хусусан, бу ишда С.В.Медведев (Россия), В.Шпонхойер (Йена, Олмония) ва В.Карникларнинг (Прага, Чехия) хизматлари катта (МSК-64).
ЮНЕСКОнинг 1964 йили Парижда ўтказилган Халқаро йиғилишида сейсмология ва сейсмикбардошли қурилиш бўлимида мазкур шкала фойдаланишга тавсия этилган.
Зилзиланинг кучи баллар бўйича кундалик ҳаётимизда қуйидагиларда акс этади:
I балл. Зилзила сезилмайди. Ер тебранишининг кучи инсонлар сезадиган даражага етмайди. Уни фақат тебранишни қайд қилувчи махсус асбоблар - сейсмографлар ёрдамида аниқлаш мумкин.
П балл. Зилзила аранг сезилади. Зилзила кучини бинонинг ичида ҳаракатсиз ҳолатда бўлган, айниқса юқори қаватлардаги айрим инсонлар сезиши мумкин.
III балл. Ер кучсиз тебранади. Зилзилани бино ичида бўлган инсонларнинг айримлари, очиқ жойда бўлганлардан фақат тинч ҳолатда турганларгина сезади. Тебраниш гўё маълум масофада юк машинаси ўтгандек туюлади. Синчков кузатувчи осма ҳолатда бўлган буюмларнинг енгил тебрани­шини илғаб олади, биноларнинг юқори қаватларида тебраниш нисбатан кучлироқ бўлади.
IV балл. Сезиларли тебраниш қайд этилади. Бино ичида бўлган инсонларнинг аксарият қисми, очиқ жойдагиларнинг озчилиги сезади. Баъзан уйқудагилар ҳам ўйғонади. Уй дера­залари, эшиклар, идишлар енгил титрайди. Осма ҳолатда бўлган анжомлар тебранади. Идишлардаги суюқликларда чайқалиш кузатилади. Уни тўхтаб турган автотранспортдагилар ҳам сезиши мумкин.
V балл. Уйқудаги кишилар қўрқув аралаш уйғониб кетади. Зилзилани бино ичидаги инсонларнинг барчаси сезади. Айримлар кўчага қочиб чиқади. Ҳайвонлар безовта бўлади. Осма соатлар тўхтаб қолади. Мустаҳкам асосга эга бўлмаган айрим буюмлар қулаб тушади ёки сурилади. Яхши маҳкамланмаган эшик ва деразалар очилиб-ёпилади. Идишлардаги суюқликлар кучли чайқалади, қисман тўкилади.
VI балл. Инсонларни қўрқув босади. Зилзилани бино ичидаги ва очиқ жойдаги инсонларнинг барчаси сезади. Одамлар уйдан ташқарига қочиб чиқишади. Ҳаракатдагилар мувозанатини йўқотади. Ҳайвонларда безовталик кучаяди. Баъзан шиша буюмлар синиши мумкин, жавондаги китоблар тушиб кетади. Оғир мебеллар сурилади.
VII балл. Бинолар шикастланади. Кўпчилик инсонларда қаттиқ қўрқув пайдо бўлади. Автоулов бошқараётганлар ҳам уни сезади. Тепалик ва тоғолди зоналарида кўчки, ўпирилиш содир бўлади. Сув юзасида тўлқинлар пайдо бўлиб, лойқаланади. Қудуқ сувларининг сатҳи, миқдори ўзгариши кузатилади. Ерости сувлари сизиб чиқиш ҳоллари қайд қилинади.
VIII балл. Бинолар кучли шикастланади. Инсонларни қўрқув ва саросима босади. Дарахт шохлари синади, тупроқда бир неча сантиметрли дарзликлар пайдо бўлади. Янги сув ҳавзалари вужудга келади. Қувурлар пайвандланган жойларидан узилиб кетади. Ҳайкаллар ва ёдгорликлар жойидан силжийди. Ерости суви ҳаракати кескин ўзгаради. Янги булоқлар пайдо бўлади.
IX балл. Бинолар батамом шикастланади. Аҳолининг барчасини ваҳима босади. Ҳайвонлар кучли овоз чиқариб, бе­тартиб ҳаракат қилади. Ерости қувурлари узилади, темир йўллар қийшаяди, сув иншоотлари шикастланади. Тупроқда 10 см гача дарзликлар пайдо бўлади. Қоялар қулайди, кўчкилар юзага келади. Ҳайкаллар, устунлар қулаб тушади.
X балл. Иншоотлар: сув омборлари, тўғонлар, кўприклар батамом бузилади. Ер юзаси ёрилади, тўлқинсимон паст-ба­ландликлар пайдо бўлади. Ер ости иншоотлари бузилади. Қоялар ўпирилади. Канал, кўл ва дарёларда сувлар кучли чайқалади, янги сув ҳавзалари пайдо бўлади.
XI балл. Талофатли. Пухта қурилган иншоотлар: кўприклар, уйлар, тўғонлар, темир йўллар жиддий шикастланади. Ер юзасида кенг ёриқлар, узилиш, силжиш каби деформациялар кузатилади. Тоғолди зоналарида кучли кўчкилар юзага келади.
ХП балл. Ҳалокатли. Ернинг рельефи бутунлай ўзгаради, барча ерусти ва ерости иншоотлари тўлиқ шикастланади. Ёриқлар пайдо бўлади. Дарёлар ўзанидан чиқади. Йирик тоғ кўчкилари содир бўлади. Янги кўллар вужудга келади.
Ушбу 12 балли шкала кейинги изланишлар давомида тобора такомиллаштирилиб борилмоқда.
Шу ўринда яна битта шкала тўғрисида маълумот бериш мақсадга мувофиқдир. Одатда, сайёрамизнинг бирор бурчагида ер қимирласа, тебраниш Рихтер шкаласи бўйича 5 ёки 6 магнитудали кучланишга эга бўлди, деган хабарни эшитиб қоламиз.
Рихтер шкаласи сейсмик энергиянинг ўлчов бирлигига асосланган бўлиб, зилзила гипоцентрида сейсмик тўлқин сифатида тарқалувчи энергия кучини ўлчайди. Ўлчов бирлиги қилиб магнитуда қабул қилинган. Ҳар иккала шкалани ўзаро солиштириб кўрадиган бўлсак, қуйидаги муносабат кўринишидаги жадвалга эга бўламиз (жадвал):