1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

2. Тадбиркор (корхона) лар сектори – бу даромад (фойда) олиш
мақсадида амал қилувчи иқтисодиётнинг бирламчи бўғинларидир. У иш 
юритиш учун ўз капиталини ёки қарзга олинган капитални ишга солишни 
тақозо этади ва ундан олинган даромад ишлаб чиқариш фаолиятини 

---

 
 
 
6 
кенгайтириш учун сарфланади. Тадбиркорлар товар хўжалигида товар ва 
хизматларни етказиб беради.
3. Давлат – фойда олишни мақсад қилиб қўймаган асосан иқтисодиётни
тартибга солиш вазифасини амалга оширадиган, ҳар хил бюджет 
ташкилотлари ва муассасалари сифатида намоён бўлади. 
Ҳар қандай бозор иқтисодиётини тартибга солиш механизми асосан 
тўртта таркибий қисмдан иборат бўлади: баҳо, рақобат, талаб ва таклиф. 
1-расм
2
. Бозор механизми
Баҳолар нисбати ўзгариб туради, шунинг учун баҳо, ишлаб чиқарувчи 
учун ишлаб чиқариш хажмининг ўзгариши зарурлигини аниқлашда йўл 
кўрсаткич бўлиб хизмат қилади. Талаб ва таклиф ҳамда рақобатчилик 
муҳитидаги ўзгаришлар, ўз навбатида, баҳолардаги ўзгаришларни келтириб 
чиқаради. 
Бозор иқтисодиётининг муҳим ва умумий белгилари қуйидагилардан 
иборат:

Турли шакллардаги мулкчиликнинг мавжуд бўлиши ва тенглиги ҳамда 
хусусийлик устиворлиги; 

Тадбиркорлик, танлов ва нархлар эркинлиги; 

Рақобат курашининг мавжудлиги; 
2
Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси: Дарслик. – Т.:IQTISOD-MOLIYA, 2010. – 728 б. 
БАҲО 
ТАЛАБ ТАКЛИФ 
РАҚОБАТ
БОЗОР 
МЕХАНИЗМИ 

---

 
 
 
7 

Давлатнинг иқтисодиётга чекланган ҳолда аралашуви; 

Бозорни харидор измига бўйсуниши; 

Корхона ва фирмаларнинг ички ҳамда ташқи шарт-шароитлар 
ўзгаришларга мослашувчанлиги. 
Ана шу белгилар мавжуд бўлганда, бозор механизми яхши ишлай 
бошлайди, хақиқий рақобат вужудга келади, иқтисодиётни ўз-ўзидан 
тартибга соладиган, мувозанатга келтирадиган механизми вужудга келади. 
Бозор иқтисодиётининг бу белгилари унинг ҳамма босқичлари учун 
умумийдир. Лекин бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари ҳақида гап 
борганда бу иқтисодиётнинг тарихда таркиб топган икки турини бир-биридан 
фарқ қилиш зарур. Унинг биринчи кўриниши узоқ вақт давомида шаклланди, 
ғарбдаги ривожланган мамлакатларда Х1Х асрнинг охирларигача давом этиб 
келди. У иқтисодий адабиётларда классик ёки соф бозор иқтисодиёти деб 
ном олди. Унинг асосий белгилари: а) хусусий мулкчиликка асосланган 
ҳолда иқтисодий фаолият юритиш; б) капитал ва ишлаб чиқаришнинг 
корхона миқёсида умумлашганлиги; в) тадбиркорлар, ишчилар, ишлаб 
чиқарувчи ва истеьмолчиларнинг шахсий эркинлиги; г) тадбиркорларнинг 
юқори фойда олиш учун курашлари; д) иқтисодиётининг талаб ва таклиф, 
эркин бозор баҳоси ва рақобат курашлари асосида тартибланиши; е) 
аҳолининг ижтимоий ҳимоя қилинмаслиги ишсизликнинг ва аҳоли ижтимоий 
табақалашувининг кучайиши. 
Бозор иқтисодиётининг иккинчи кўриниши ҳозирги замон ривожланган 
аралаш иқтисодиёт деб аталиб, ХIХ асрнинг ва ХХ аср бошларидан буён 
амал қилади. Унинг асосий белгилари: 

Мулкчиликнинг турли шаклларига, яьни хусусий, давлат, жамоа, 
аралаш ва бошқа мулк шаклларига асосланиб, иқтисодий ва 
тадбиркорлик фаолиятининг юритилиши; 

Капитал ва ишлаб чиқаришнинг юқори даражада умумлашганлиги, 
мулкнинг бир қисми монополиялар ва давлат қўлида тўпланиб, миллий 
ва халқаро миқёсида умумлашганлиги; 

---