|
2.1.2. Кўмакчининг категориал маъноси
Ўзбек тилидаги барча кўмакчилар “олдинги мустақил сўзни кейинги
мустақил сўзга тегишли маънолар асосида тобелаш” умумий грамматик
маъносига эга бўлиб, бу умумийлик ҳар бир кўмакчида ўзига хос тарзда
хусусийлашади. Барча тилшуносларнинг якдил қарашларига кўра, мазкур
умумий грамматик маъно таркибида “тобелаш” унсури устувор бўлиб, бу
синтактик вазифанинг категориал маъно таркибида етакчи ва ҳал қилувчилик
мақомига эгалигидан далолат беради. Юқоридаги тавсифда “тегишли
маънолар” унсури анъанавий талқинлардаги “восита, мақсад, сабаб, вақт,
макон ва шу каби...” унсурлари ўрнида қўлланди. Бироқ бунда айрим
муаммолар мавжудлигини кўришимиз мумкин. Анъанавий таърифдаги “шу
каби...” унсури ҳодиса моҳиятини мавҳумлаштиради, чунки,
биринчидан
,
саналган маънолар кўмакчиларнинг барча маъноларини умумлаштира
олмайди, дейлик,
билан
кўмакчисининг “биргалик”, “ҳамкорлик” маънолари
улардан бирортасининг ҳам таркибига кирмайди.
Иккинчидан
, “шу каби”
дейилганда чексиз маънолар тушунилиши мумкин. Синтактик мавқенинг
категориал маъно моҳияти эканлигини ушбу ҳолатнинг ўзи ҳам кўрсата
81
олади. Қолаверса, туркий ёдномалардаги сўз туркумларининг системавий
талқинини амалга оширган тилшунос Ҳ. Неъматовнинг таъкидлашича, “по
признаку выражения синтаксической связи между высказываниями и его
частями послелоги и союзы являются маркированными, а частицы –
нейтральными по отношению к данному признаку. Поэтому послелоги и
союзы служат только для осуществления синтаксической связи, а частицы
относятся, прежде всего, к модально-экспрессивным средствам языка и могут
выражать (при нейтрализации модальных значений) связь между частями
высказывания” [67,20].
Категориал маънодаги синтактик-семантик яхлитликда таркибий
қисмларнинг мақоми кўмакчиларда ўзига хос тарзда намоён бўлади.
Тадқиқотчи А. Пардаевнинг уқтиришича, кўмакчиларнинг маъновий
жиҳатдан лексик маънодан узоқлашиши синтактик вазифа билан асимметрик
боғланишда. Масалан, кўмакчининг категориал маъносида синтактик
вазифанинг кучлилиги ундаги грамматик маънонинг асос лексик маънодан
қанча узоқлашишига боғлиқ. Кўмакчининг грамматик маъносида луғавий
маънонинг излари кўпроқ сақланиб қолган бўлса, синтактик вазифа
шунчалик кўзга кам ташланади. Тадқиқотчи шу асосда кўмакчиларни лексик
маънодан узоқлашиш даражасига кўра уч турга бўлади:
1) биринчи босқич кўмакчиларда луғавий маъно кўпроқ сақланган ва
шунга мувофиқ синтактик вазифа кучсизроқ:
восита, муносабат, муқаддам,
муқобил, пайида, оғушида, қўйнида, қучоғида, қўлтиғида, биқинида, соясида,
қирғоғига, қирғоғида, лабига, лабида, наздида, жўнига, эвазига, таб, қўлига,
қўлида, касрига, касридан, ёнбошига, ёнбошида, ёнбошидан, ўхшаб, оралаб,
деганидек, замон, заҳот, пайтда, чоғда, дамда, вақтда, куни, тузук, ягона
;
2) иккинчи босқич кўмакчиларида семантик ва синтактик қийматлар
тенглашади:
аввал, олдин, бурун, илгари, кейин, сўнг, сўнгра, кейинги, сўнгги,
охирги, ташқари, нари, бадалида, бадалига, тарзида, тариқасида, атрофига,
82
атрофида, асосида, юзасидан, бўйлаб, сифатида, қарата, тўғрида,
тўғрисига, тўғрисида, тўғрисидан, ҳузурига, ҳузурида, ҳузуридан, орасида,
орасига, орасидан, орада, оша, ҳолда, йўсинда, томон, томонига, томонида,
томонидан, тараф, тариқа, ёқ, тўғрида, тўғрисида, хусусда, хусусида,
ҳақда, ҳақига, ҳақида, борада, борасида, борасига, бобда, бобида, мавзуда,
бараварига, бараварида, равишда, мақсадида, дастидан, ниятида, деб,
йўлида, кўра, қараб, қараганда, қарамай, қарата, қарши, қаршисига,
қаршисида, қаршисидан, рўпарасига, рўпарасида, рўпарасидан, қошида,
олдига, олдида, олдидан, важдан, баҳона, ёқасида, ёқасига, ёқасидан, ёқалаб,
яраша, мос, ўхшаш, мисоли, монанд, ўртасига, ўртасидан, ўртасида, ичига,
ичидан, ичида, чегарасида, остига, остида, остидан, тагига, тагида,
тагидан, тубига, тубида, тубидан, давомида, ўтиб, тепасига, тепасида,
тепасидан, устига, устида, устидан, бошида, юқорида, учида, яқин, яқинига,
яқинида, яқинидан, ён, ёнига, ёнида, берида, ёнидан, ёрдамида, кўмагида,
воситасида, натижасида, оқибатида, орқасида, орқасидан, бошлаб, чамаси,
даражада, асосланиб, сабабли, орқали, бўйи, бўйича, таяниб, қатори,
қаторида, ўрнига, ўрнида, суратига, суратида, тортиб, бошқа, бўлак,
ортиқ, юзида, юзидан, юзига, ўнгида, ортида, ортига, ортидан, жиҳатидан,
йўлида, йўлидан, дастидан, ўрнида, ўрнига, келганда, аралаш, арафасида,
буёқ, ерда, кетига, кетида, кетидан, теварагида, ҳамон, ҳисобига, бордию,
баъзан..., баъзан..., бир…, бир…, бўлмаса, бўлса, аксинча, бирам, бор-йўғи, бу,
лаббай, майли, мана, ана, модомики, мутлақо, заб, ҳали, бале, мабодо, ёлғиз
;
в) учинчи босқичдаги кўмакчилар улар ривожининг юқори қирраси
бўлиб, бунда луғавий маъно максимал даражада грамматик маънога айланган
ва у кўмакчи категориал маъноси таркибида устувор ҳиссаси билан
характерланади:
билан, учун, каби, сари, узра, биноан, қадар, мобайнида,
бери, мувофиқ, сингари, янглиғ, аро, оид, доир, боис, боиси, довур, чоғли,
сайин, туфайли, буён, ўзга, ичра, кўйи, тахлит, нисбатан, аснода, асосан,
83
мисли, ва, аммо, лекин, бироқ, ёки, ё, то, тоинки, башарти, гарчанд, гоҳ…,
гоҳ…, дам…, дам…, хоҳ…, хоҳ…, токи, чунки, чунон, ким, афсуски, балки,
ваҳоланки, гўё, на…, на…., яъни, агар, ҳам, ҳамда, зора, айнан, ҳам, ахир,
ақалли, нақ, худди, наинки, ҳатто…
[72,82-85].
Кўмакчилар категориал маъноси таркибидаги бундай асимметрик
боғланишни умумлаштирган ҳолда шундай тасвирлаш мумкин:
кўмакчи сўзлар → нисбий кўмакчилар → кўмакчилар
семантика → синтактика
кўмакчилар → нисбий кўмакчилар → кўмакчи сўзлар
синтактика → семантика
Бундан аён бўладики, кўмакчи сўзлар (кўмакчи вазифасидаги сўзлар)да
кўмакчининг категориал маъносидан ёндош маъноси устуворлашган. Бироқ
кўмакчи моҳиятининг ўзгарганлиги билан эмас, балки кўмакчига
айланаётган, кўмакчи вазифасига хосланаётган сўзнинг лисоний қиймати
кўмакчига тизими сари модификацияланаётганлигидан далолат беради
[114,247-250].
Баён этилган методологик асос табиатига эга бўлган фикрлармизни
муайян кўмакчилар мисолида кўриб ўтишга ҳаракат қиламиз.
Do'stlaringiz bilan baham: |
