1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

2.1.1. Предлогнинг категориал маъноси 
Лисоний семантика муаммолари – ҳозирги замон тилшунослигининг 
долзарб масалаларидан бири. “Семиологик тадқиқ қилинувчи лисоний 
объект белгили характерлидир. Белгилар ихтиёрий табиатли, уларнинг 
қўлланиши конвенционал хусусиятга эга. Белгилар тизимни ташкил қилади, 
уларнинг муайян маънога эга эканлиги оппозициялар (қиёслашлар) орқали 
аниқланади. Ҳар бир семиологик белги парадигматик ва синтагматик 
марказда муайян ўрин эгаллайди. Доимий ўзгаришга учраб турадиган 
семиологик тизимлар ўзининг характерли белгилари (бирликларининг 
белгилилиги) ва ижтимоий ўзгарувчанлиги билан фарқланади” [25,9]. 
Предлог – тилда муҳим грамматик муносабатларни ифодаловчи сўз 
бўлиб, у соф лексик маъноли сўзга қараганда тарихийлиги билан 
характерланади. Предлогда лексик маъно мавжуд бўлганлигини инглиз тили 
грамматикасининг назарий курси муаллифлари ҳам инкор қилишмайди, аммо 
у грамматик маънога силжиганлигини қистириб ўтишади [36,194-195]. 
Предлогни инглиз тили мисолида тадқиқ қилган Б.А. Ильиш таъкидлашича, 
улар грамматикалашган хусусий лексик маънонинг мавжудлиги билан 
характерланади [43, 155-156]. Дарҳақиқат, 
look at smth-бирор нарсага 
қарамоқ, look after smth-бирор нарсага қарамоқ (ғамхўрлик), look into smth –
бирор нарсани ўрганмоқ, look through smth – бирор нарсага назар солмоқ; 
look to smth
– 
кузатмоқ
типидаги бирикмаларда фақат предлог ўзгарган, 
аммо бундай ўзгариш натижасида бутун иборанинг маъноси ҳам 
модификацияланган.

---

76 
Барча предлогнинг сўз туркуми сифатидаги умумий грамматик маъноси 
релятивликни
,
яъни предмет ва ҳодисалар орасидаги муносабатни 
ифодалашидир. Предлогнинг бундай умумий грамматик ёки категориал 
маънолари, предлогли сўз бирикмасининг компонентлари маъносига боғлиқ 
эмас. Лекин предлогнинг бу умумий маъносидан ташқари яна хусусий 
грамматик маънолари ҳам мавжуд, айни пайтда улар гап тузилишида муайян 
бирлик билан ўзаро муносабатда бўлиб, улар орасидаги синтактик 
муносабатдан хабар берувчи восита вазифасини бажаради. Предлогнинг 
макон, замон, сабаб, объект, атрибутив ва ҳ. маънолари унинг хусусий 
грамматик маънолари моҳиятини белгилайди ҳамда предлогли сўз бирикмаси 
компонентлари маънолари билан ўзаро муносабатда бўлади. 
Инглиз тили предлоги гапдаги мустақил маъноли сўзлар орасидаги 
маълум муносабатни ифодалаб қолмасдан, ўз маъноси билан бу 
муносабатнинг мазмун ва характерини очиб беради, аниқлайди. Бу 
предлогнинг роли фақатгина сўзнинг грамматик жиҳатдан бошқасига 
тобелигини ифодалаш билангина чекланмаслигидан далолат беради.
Предлогнинг сўз бирикмасидаги (у орқали кўпинча бутун қурилмадаги) 
мустақил сўзлар орасидаги муносабатларни аниқлаштириш ва бойитишдаги 
семантик аҳамияти ниҳоятда муҳим. 
Предлогнинг мазмун ва характери хилма-хил. Дарҳақиқат 
the roof of the 
house, a novel by O. Wilde, a telegram from my friend, a picture in crayons, the 
people in question
каби бирикмаларда предлог аниқланмиш ва аниқловчи 
ўртасидаги муносабатни кўрсатиб келади; 
Не came in good time; She worked 
with diligence; They marched past the gate
гапларида эса, кесимга ҳолнинг 
тобеланиши рўй беради. Ниҳоят, 
they sent for the doctor; don't be angry with 
me; I'll look into the matter; shall you insist upon this?; all arrived at different 
conclusions
қурилмаларида эса предлогли тўлдирувчилар кўзга ташланади. 
Айни пайтда предлогнинг ўзи бошқача характердаги муносабатни ҳам 

---

77 
ифодалайди: