1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

тег, тегi, yчун
, 
отру, 
бiрле, тапа, кесре, кiсре, ара, аша, сайу, йеме 
кўмакчиларни кўрсатса [6,233-
237], Э.Фозилов эски ўзбек тилидаги соф (
бирлэ, ийэ, киз / кэз, кин / ки-, киру 
/ кэру, сайу, тимин, узэ, учун
), ярим (
ара, йынақ (йынгақ), сынар (сынгар), 
ускинтэ
), кўмакчилашган (
адын, аша, ашну, баса, баша, башаду, башлайу, 
бэру, ичрэ, йоқару / йўгэрў, кидин, кидирти, кэру, онгару, они (онги), откуру, 
отру, тапа, ташқару, ташқару / ташғару, тэги, тэгрэ / тэгирэ, улаты, 
ыйын / ийин / ивин, ынару / инэру, қоды
)
, 
кўмакчи отлар (
ал, арқа, арт, асра, 
башынта, ич, ичинтэ, йан, йир, йўз, кўч, ўст, ўтинтэ, одўнтэ, оғрента, оғур, 
онг, орту, орунта, отрў, сонг, таш, тоға, тонў, тылтақынта
)ни ажратса 
[94,134-148]
, 
Ш.Шукуров соф (
үчүн, бирлə (бирлəн / / билə / / билəн), киби / / 
кəби, бикин, йанглығ (йанлық), үзрə (үзə), ичрə, сары, таба, табару, тэги 
(тэгин, дэгин), тэгрү(дэгрү), сайы / / сайын
)
, 
функционал (
алд, йан, қат, қаш, 
оң, ич, орта, ара, үст, үск, тэпə, баш, аст (алт), түб, ҳақ, баб, тараф, 
атраф, тэгрэ, тоғры, қаршы, кэт, арт, йуз, хизмат, барасыда, хусусыда, 
васфыда, васыласида, жиҳатыдын
) равиш-кўмакчилар (
бурун / / бурна, 
илгəаү / / илгəри, ашну, оң, кэйин, соң, соңра, бэри, нары(нару), θтрү, 
ташқары (ташқару), айру, башқа, θзгə, азын
)ни фарқлайди [103,122].
 
Ўзбек тилидаги кўмакчиларни А.Пардаев ўзбек тили тарихи бўйича 
бажарилган тадқиқотларни умумлаштириб, ҳозирги замон ўзбек тилида 
билан, учун, каби, сари, сайин, қадар 
сингари соф 
аввал, олдин, олдида, ора, 

---

28 
орасида, ост, оша, рўпара, сифатида, сўнг, соясида, таг, тараф, асно, 
асосан, атрофида, бараварига, бери, бўйи, бўйлаб, бўлак, боб, бошлаб, 
бошқа, буён, бурун, давомида, деб, ёқ, ён, илгари, ич, йўлида, кейин, кетидан, 
кўра, мисол, мувофиқ, нари, нарига, натижасида, нисбатан, қарши, 
қаторида, қош, ҳолда, ҳузури (-га, -да)ташқари, тепа, тўғрида / тўғрисида, 
томон, тортиб, туб, уст, устида, хусусан, хусусида, чамаси, яқин, ўзга, 
ўрнига, ўртасида, қараб, қарамай, қарамасдан 
функционал кўмакчилар 
амалда эканлигини таъкидлайди [73, 124]. 
Ўзбек тилида кўмакчилар синтактик моҳиятга эга бўлиб, улар мустақил 
сўзлар орасидаги тoбe мунoсaбaтни ифодалашнинг кeлишик мaънoлaрини 
aниқлaш, тўлдириш вазифаси билан уйғунлаштирган ҳолда амалга оширади. 
Шу билан бирга, кўмакчилар келишик билан дистрибутив муносабатда 
бўлиб, уларни алмаштириш вазифасини ҳам бажаради: 
Қаламда ёздим – 
қалам билaн ёздим. I wrote in the pencil - I wrote with a pencil. Онамга олдим – 
онам учун oлдим - I took it to my mother - I took it for my mother 
кaби. 
Кўмакчиларнинг лексема моҳиятига қисман эгалиги ва бу жиҳати билан 
келишиклардан фарқланиши мaънoни aниқ, тўлиқроқ ифoдaлаш имконини 
беради. Шунингдек, улар адресантнинг интенциясини рўёбга чиқаришда ҳам 
келишикларга нисбатан устувор. 
Кўмакчиларнинг қўлланилиши келишикли мураккаб морфологик 
шакллар доирасида содир бўлади. Бу қолипни “-келишик шакли+кўмакчи” 
сифатида бериш мумкин.
Кўмакчиларнинг айримларига полифункционаллик (кўп вазифадошлик) 
хос. Масалан, “
билaн
кўмaкчиси ўзбeк тилидa aсoсaн кўмaкчи, бaъзaн 
бoғлoвчи вaзифaсидa ишлaтилaди. Шунинг учун бу кўмaкчи тури бугунги 
кундa ёрдaмчи сўзлaрдан бирининг ўрнидa иккинчиси қўллaнилиши нуқтaи 
нaзaридaн