|
Тадқиқот натижаларининг апробацияси.
Тадқиқот натижалари 20 та
илмий-амалий анжуман ва семинарда, жумладан, 4 та халқаро ва 16 та
республика илмий-амалий анжуманида маъруза кўринишида баён этилган
ҳамда апробациядан ўтказилган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги.
Диссертация
мавзуси бўйича 36 та илмий иш, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий
аттестация комиссиясининг докторлик диссертациялари асосий илмий
натижаларини чоп этиш учун тавсия этилган илмий нашрларда 11 та илмий
мақола, 1 та мақола хорижий журналда чоп этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация кириш, уч асосий
боб,
хулоса
ва
Фойдаланилган
адабиётлар
рўйхатидан
иборат.
Диссертациянинг ҳажми 141 саҳифани ташкил этади.
12
I БОБ. ПРЕДЛОГ ВА
КЎМАКЧИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
1.1. Предлог ва кўмакчининг умумий лисоний мақоми
Маълумки, тилнинг ижтимоий вазифалари алоқа, хабар ва таъсир
этишдан иборат. Бу вазифалар эса тил бирликлари воситасида амалга
оширилади. Тилнинг оғзаки ёки ёзма шакли орқали ифодаланадиган ҳар бир
бирлик ана шу вазифаларнинг воқеланишига бўйсундирилган. Дунёдаги
тиллар ана шу вазифалардан келиб чиқиб, у қайси тил оиласига мансуб
бўлишидан қатъий назар, ўзаро ўхшаш ва фарқли хусусиятларга эга. Бу
хусусиятлар тил сатҳининг ҳамма бирликларига бирдай тааллуқли.
Уларни лингвистик жиҳатдан таҳлил доирасига тортиш тил
бирликларининг умумий лисоний мақомини, функционал хусусиятларини
аниқлаш, тиллар ўртасидаги боғлиқликларни таҳлил қилиш имконини
беради. Шу боис тиллар орасидаги алоқаларни ўрганишда қиёсий йўналишда
кузатишлар олиб бориш тилшуносликда доимо долзарблик мавқеини сақлаб
келмоқда.
Ҳозирги инглиз тили генетик жиҳатдан Ҳинд-Европа тиллар оиласининг
ғарбий герман тиллар гуруҳига киради. Бошқа флектив герман тилларидаги
каби инглиз тилида ҳам предлоглар тизими ривожланган.
Тилшунослик назариясида предлог муаммоси буйича икки қараш
мавжуд. Баъзи олимлар [99,122; 104,85] предлогларда лексик маъно
борлигини рад этишади ва уларнинг вазифаси соф грамматик маъноларни
ифодлаш билан чегараланган деб ҳисоблашади. Инглиз тилшунослар орасида
предлогларнинг семантик мазмуни мавжудлигини рад этадиган олимлар сони
кўп эмас [15,184; 55,165; 60,71].
Бошқа бир қатор рус тилшунослари [27,128; 86,212; 80,168] аксинча,
предлоглар лексик ёки лексик-грамматик маънога эга деб ҳисоблашади.
Тилшунослар орасида предлогларнинг муайян лексик маънога эга деб
13
ҳисоблайдиган олимлар сони кўпчиликни ташкил этади [14,146; 36,228; 54,
186; 75,144; 80,168].
Ҳозирги жаҳон тилшунослигида предлогларнинг маъноларини тадқиқ
қилиш турли ёндашувларни қўллаш билан амалга оширилмоқда. Бу
ёндашувларни икки асосий йўналишда олиб борилиши кузатилмоқда: 1)
анъанавий тилшунослик йўналишида фақатгина соф лисоний муносабатлар
ҳамда қонуниятларга асосланган ҳолда (геометрик [124,196; 138,376; 140,
388], типологик [132,334; 136,176; 138,332; 155,228], функционал [131,346;
153,472; 102,22], синтагматик [7,128; 50,198; 76,166; 143,208], парадигматик
[70,177; 116-117,334,276; 136,176] ёндашувлар); 2) когнитив йўналишда,
бунда тил соҳибларининг атрофидаги дунё ҳақидаги тушунчаси ҳисобга
олинган [60,68; 137,322; 141,288].
Биз ҳам предлог ҳамда кўмакчилар семантик мазмун ифодалаб келади,
яъни семантик маънога эга деб ҳисоблаймиз. Мазкур қарашимиз инглиз
тилидаги предлоглар ва ўзбек тилидаги кўмакчилар бир биридан ўзининг хос
семантик белгилари билан фарқланишига асосланган. Шунингдек,
предлоглар ва кўмакчилар киришадиган грамматик муносабатлар аслида
предметлар ўртасидаги ҳамда объектив борлиқ ҳодиса ва жараёнлари
ўртасидаги реал муносабат ва алоқаларнинг лисоний ифодаланишидан бошқа
нарса эмас [86,336]. Шунинг учун, мазкур тадқиқотга асос сифатида
предлогга қуйидагича таъриф келтирсак бўлади: “Предлог – бир преметнинг
бошқа предмет, ҳодиса ва ҳолатга бўлган муносабатининг категориал
маъноси билан характерланадиган сўз туркумидир”.
Ҳозирги инглиз тилида предлогларнинг ишлатилиши учта асосий соҳага
тегишлидир, буларга мантиқий, фазовий ва темпорал соҳалар киради.
Фазовий муносабатларни ифодаловчи предлоглар инглиз тилида мавҳум
тушунчаларни ифодаловчи мантиқий соҳа предлоглари ҳамда темпорал
14
муносабатларни ифодловчи предлоглар ўртасидаги оралиқ ўринни
эгаллайди.
Фазовий предлоглар (яъни мазмунида предметларнинг фазодаги ўрнини
ифодаловчи) асосан кўп маънолидир, чунки айнан битта предлог барча учала
соҳага оид муносабатларни ифодалайверади. Масалан,
in
предлоги реал
борлиқ объектларининг бир бирига нисбатан фазодаги ўрни, мантиқий
тушунчавий ва темпорал маъноларни ҳам ифодалаши мумкин. Масалан:
Do'stlaringiz bilan baham: |
