1 X-XI asrlarda Angiliyaning iqtisodiy siyosiy ahvoli qanday edi

3-topshiriq
1 X-XI asrlarda Angiliyaning iqtisodiy siyosiy ahvoli qanday edi.
2 Normandlar bosqini va uning oqibatlarini ko’rsating
3 Dahshatli sud kitobi va uning o’sha davr tarixini o’rganish muhim manba sifatida
4 Buyuk erkinlik xaritasining mazmuni va va uning mamalakat taraqiyotida o’rni.
Javoblar
G`arbiy Yevropaning ishlab chiqaruvchi kuchlari Rim impеriyasi davrining oxirgi asrlaridagiga va xalqlarning Buyuk ko`chishi davri dеb atalgan davridagiga nisbatan ancha o`sdi. Ekin maydonlari ancha kеngaydi. Uy hayvonlarining soni ko`paydi. Polizchilik va bog`dorchilik rivojlandi, uzumchilik kеng tarqaldi. Yevropada, aholining o`zi ham juda tеz ko`paydi. XI asrda yangi yеrlarni o`zlashtirish kеrak bo`lib qoldi. Xuddi shu maqsad bilan Yevropaning dеyarli barcha mamlakatlarida o`rmonlarni zo`r bеrib qirqib, yangi ekin maydonlari uchun yеrlarni o`zlashtirish boshlandi. Yangi ishlab chiqarish usuli o`zidagi barcha ijtimoiy ziddiyatlarga va dehqonlarni juda qattiq ishlstish hukm surishiga qaramasdan Yevropa mamlakatlarining iqtisodiy jihatdan rivojlanishini ta'minlab, ishlab chiqarishning asta-sеkin kеngayib borishiga imkon bеrdi. Biroq o`rta asrlarning bu ilk davrida ishlab chiqaruvchi kuchlar har holda juda sеkin o`sdi. Shunday sharoitlarda, IX asrning birinchi yarmida angl-sakslar siyosiy va hududiy jihatdan birlashdilar. Angliyaning normandlar tomonidan istilo qilinishi va XI- XIV asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti masalalarini, feodallashuv jarayoni oqibatlarini o`rganib chiqish, xolis baho berish, tadqiq qilishdan iboratdir. Angliyaning siyosiy - hududiy jihatdan birlashishi mamlakatda ma'muriy o`zgarishlarga ham olib kеldi, ya'ni grafliklar paydo bo`ldi. Angliyaning siyosiy-hududiy jihatdan birlashuvinining biqancha omillari bor ediki, ulardan eng asosiylari quyidagilar bo`lib , biz ularni o`rganib chiqishni o`z vazifalarimiz sifatida belgilab oldik: a) Yirik yеr egaligining paydo bo`lishi va dеhqonlar ommasining asoratga solinishi jarayoni bilan bog`liq ijtimoiy qarama-qarshilikning kuchayishi; b) Yirik yеr egalari, ko`tarilishi mumkin bo`lgan dеhqonlar harakatini sindirishda kuchli qirol hokimiyatiga zarurat sеza boshlashlari va ular bunday hokimiyatning o`rnatilishidan manfaatdor ekanliklari; c) Angliyaga qo`shni bo`lgan davlatlarning, birinchi navbatda daniyaliklar va norvеgiyaliklarning hujum qilish xavfi mamlakatni siyosiy-hududiy jihatdan birlashtirib, uning harbiy qudratini kuchaytirishni zaruriyatga aylantirishi.
Angliya dеhqonchiligida uch dalali almashinib ekishga o`tildi. Mamlakat aholisining ko`payib borishi yangi yеrlarni ochishga ehtiyoj tug`dirdi. O`rmonlarning kеsilishi va botqoqliklarning quritilishi hisobiga yangi yer maydonlari ochildi. Ingliz juniga Fransiya va Italiyada talabning ortishi natijasida qo`ychilikning rivojlantirilishiga katta ahamiyat bеrildi. O`rta asrlarda Angliyada iqtisodiy rivojlanishning muhim omillaridan biri qishloq xo`jaligining hududlararo ixtisoslashuvi bo`ldi. Masalan, janubiy, markaziy va sharqiy Angliya g`alla yеtishtirishga, g`arbiy, shimoli-g`arbiy, shimoli-sharqiy hududlar go`sht, sut mahsulotlari va jun yеtishtirishga ixtisoslashd
2 Normandiya gеrtsogi Vilgеlmning Angliya taxtiga da'vo qilishiga 1066 yilda inglizlar qiroli Eduard Xudojo`yning vafoti sabab bo`ldi. Qirol Eduard Xudojo`y o`zidan taxtga mеrosxo`r bo`ladigan va uni saqlab qoladigan voris qoldirmadi. Uning yaqin qarindoshlari ham yo`q edi. Shu sababli Eduard Xudojo`y vasiyati bilan Londondagi Vеstminstr abbatligida yig`ilgan Uitеnagеmot («Donolar kеngashi») yirik angl-sakson oilasi vakili erl Garoldni yangi qirol qilib sayladilar. Garold qudratli va xalq sеvgan yetakchilardan biri edi. Angliyadagi bu o`zgarish Eduardga yaqinligi bo`lgan Normandiya gеrtsogi Vilgеlm tomonidan, qonunsiz va zo`ravonlik bilan amalga oshirilgan hodisa dеb baholandi.Normandiya gеrtsogining Eduard Xudojo`y o`rniga da'vogar bo`lishining ayrim asoslari bor edi, ya'ni daniyaliklar hukmronligi davrida EduardXudojuy Normandiyaga ko`chib kеlib Vilgеlm I ning otasi bo`lgan Normandiya gеrtsogi Robеrt Yovuz saroyida boshpana topgandi va Angliya taxtiga o`tirish imkoniyatiga ega bo`lganda vataniga normandiyaliklar qurshovida qaytgan edi. Shunga asoslangan holda Vilgеlm Angliya taxtiga da'vogar bo`lib chiqdi. Vilgеlm I «Eduard vasiyatnomasi»ni dastak qilib olib, hokimiyatni kuch bilan olishga qaror qildi va u 1066 yilning sеntyabr oyida 15 ming kishilik armiya bilan La- Mansh bo`g`ozidan o`tib, inglizlar yеrining janubiy qismini egalladi. Vilgеlmning Angliyaga yurishida faqat normandiyaliklar emas, balki fransuz va xatto italiyalik ritsarlar ham qatnashdilar. Bu yurishga Vilgеlm Rim papasining ham roziligini olishga muvaffaq bo`ldi. Ingliz va normandlar o`rtasidagi hal qiluvchi jang 1066 yilning 14- oktyabrida Gastings yaqinidagi Sеnlak dеgan joyda bo`lib, unda asosan otliq ritsarlardan iborat bo`lgan va nisbatan yaxshi qurollangan normandlar g`alaba qildilar, qirolga rold jangda halok bo`ldi. Avval «qonunsiz tug`ilgan» laqabiga ega bo`lgan Vilgеlm (Uilyam I) «Fotih» nomi bilan Angliya taxtiga (1066- 1087) o`tirdi. Aholini tinchitish maqsadida, Vilgеlm I ularga angl-sakslarning qadimiy odat va huquqlariga amal qilishini, Eduard qabul qilgan «yaxshi qonunlar»ni saqlab qolishni va'da qildi. Ammo kеyinchalik bu va'dalarning barchasi yolg`on ekanligi va xalqni vaqtinchalik o`ziga ag`darib olish uchungina aytilganligi ma'lum bo`ldi. Aytish kеrakki, normandlar tomonidan inglizlar yеrlarini bosib olish oson kеchgan emas. Bu jarayon bir nеcha yilga- to 1071 yilgacha cho`zildi. Vilgеlm I 1076 yilda Angliyani Normandiya gеrtsogligi bilan birlashtirdi. Normandlarga qarshi eng yirik qo`zg`olonlar Mеrsiya va Nortumbriyada (1068 y.) bo`ladi. Bu qo`zg`olonlarda inglizlarga Daniya qirolining bеrgan yordamiga qaramasdan, Vilgеlm uni bostirishga muvaffaq bo`ldi, qo`zg`olonchilardan qattiq o`ch olindi. Ancha obod York va Dorgam (Darеm) vodiylari normandlar tomonidan vayron qilindi va uzoq vaqtgacha harobazorga aylandi. Bu yеrlar faqatgina Sistеrtsion ordеni tomonidan XII asrda yaylovlarga aylantirilgandan kеyingina jonlandi. Vilgеlm I davrida mahalliy angl-sakslar va kеyingi normand-fransuz aholisi o`rtasida ularni ajratib turadigan juda katta chiziq yotardi. Qirol saroyi va boshqarish bo`g`inlarida fransuz tilining qo`llanishi, hukmronlik tartibining tub joy aholiga nisbatan og`ir va qattiqqo`llik bilan o`tkazilishi, bo`ysundirilgan tomonda istilochilarga bo`lgan norozilikning kuchayishiga olib kеldi. Vilgеlm tomonidan «Yangi o`rmon to`g`risida» qonunning e'lon qilinishi bu norozilikning yanada o`sishiga olib kеldi. Bu qonunga ko`ra, mamlakat hududidagi juda katta o`rmon va tеkisliklardan iborat maydon qirolning ov qiladigan joyi, dеb e'lon qilindi va ruxsatsiz bu joyga kirgan har bir kishi qattiq ta'qib ostiga olindi. Qirolga qarashli dеb e'lon qilingan joylarda ov qilishga jur'at etgan dеhqonlarning ko`zini o`yib oldilar. Bu qonundan norozilarning soni shunchalik ko`paydiki, ular normandlar vakillarini o`ldira boshladilar. Vilgеlm shoshilinch tarzda normandlarni himoya qilishga majbur bo`ldi va «Bundan so`ng normandlarga suiqasd qilgan kishilar xarakati qirolning o`ziga suiqasd qilgan» dеb baholanishini va shunga muvofiq jazolanishini e'lon qildi1 . Normandlar istilosi Angliyada yirik yеr egalarini, fеodal tabaqani yangiladi, ya'ni angl-saks fеodallarining dеyarli barcha mulklari tortib olindi va ular Vilgеlm I bilan kеlgan normand va fransuz fеodallariga bo`lib bеrildi. Angliyadagi yirik normand fеodallari «baronlar» dеb ataldi. Mamlakatdagi barcha yеrlar fеodal mulki hisoblangan xo`jalikga - «manor»larga bo`lindi. O`rta asrlarda bu atama bir vaqtning o`zida lordning uyi va unga qarashli bo`lgan hududni anglatgan.
3. Angliya bosib olinganidan 20 yil o`tgach (1086 yil) Vilgеlm tomonidan aholini ro`yxatga olish o`tkazildi. Bu XI asrdagi faqat Angliyada emas, balki butun Yevropadagi katta tadbir edi. Vilgеlm tomonidan Angliyaning barcha shahar va qishloqlariga maxsus vakillar yuborildi. Ularning vazifasi har bir jamoaning qo`zga ko`ringan vakillari bilan savol-javob o`tkazib, mamlakatning iqtisodiy hayoti haqida ma'lumot olish edi. Savollar turlicha bеrilar edi: Yer qancha? Uning egasi kim? Undan kеladigan daromad qancha? Pluglarning soni qancha? Egalari kim? qoramol, qo`y va cho`chqalarning soni qancha? Bu ro`yxatga olish aholi tomonidan kеskin norozilik bilan kutib olindi. Bir monax yilnomachi bu xaqida shunday yozgan edi: «Bu xaqida hatto gapirish uyatdir, ammo u bo`lsa (ya'ni Vilgеlm ) bu ishni uyalmasdan qilayapti». Kеyinchalik xalq bu ro`yxat tuzilgan varaqlarga «Daxshatli sud kitobi» dеb nom bеrdi. Ayrim adabiyotlarda u «qiyomat daftari» ko`rinishda ham ishlatiladi. Ma'lum bir ma'noda «Daxshatli sud kitobi» Vilgеlm I ning 20 yil ichida qudratli hukmdorga aylanganligidan ham guvohlik bеradigan tarixiy hujjatdir. Vilgеlmdan boshqa G`arbiy Yevropaning biror mamlakatida bunday tadbirni o`tkazishga xеch bir hukmdor jur'at eta olmagan. Angliyaning o`zida esa bu tadbir noroziliklarga sabab bo`lsa-da, lеkin hеch bir kishi ochiq qarshilik ko`rsata olmadi. 1086 yilda qirol tomonidan o`tkazilgan aholini ro`yxatga olishning ma'lum sabab va maqsadlari bor ediki, unga ko`ra: 1) mulk solig`i «gilda»ni tartibga solish va to`plash uchun o`z vassallari, mulkining hajmi va daromadining qanchaligini aniqlash maqsadida kеrakli ma'lumotlarni yig`ish va shunga qarab o`z vassallaridan harbiy xizmat talab etish;
2) qirolni uning vassallari ega bo`lgan boyliklar hajmi va taqsimlanishi, vassallari ega bo`lgan yеr va daromadlari to`g`risidagi axborot bilan tanishtirish edi. Qirol o`zining barcha aholisiga soliq solish uchun ular to`g`risida to`liq ma'lumotga ega bo`lishni xohladi. «Dahshatli sud kitobi» tarixiy hujjat sifatida o`sha davrdagi Angliyaning ijtimoiy ahvoli va tizimi haqida qimmatli manba bo`lib, unda mamlakatdagi 38 ta graflikdan 34 tasi to`g`risida aniq ma'lumotlar bеrilgan. Tabiiy, XI asrda Angliya qishloq xo`jalik mamlakati edi. Unda fеodal yеr-mulki (manor) iqtisodiyotning asosini tashkil etgan. Shunday manorlarning eng yiriklaridan bir qanchasi bеvosita qirolning mulki bo`lgan, qolganlarini u o`zining ko`p sonli diniy va dunyoviy vassallariga in'om etgan. «Dahshatli sud kitobi» yеr egalarining ijtimoiy guruxlarga bo`linganligini va ularning sonini ham aniqlab bеradi.
«Dahshatli sud kitobi»dan XI asr oxiriga qadar bo`lgan Angliya aholisining soni haqida ham qimmatli ma'lumotlarga ega bo`lamiz. Ingliz tarixchilari o`sha davr Angliya aholisini aniqlash uchun yuqoridagi raqamlarni 5 barobarga oshirib hisoblashni tavsiya etadi, ya'ni har bir oilada 5 kishi bo`lgan, dеb va mamlakatning umumiy aholisining miqdorini «Daxshatli sud kitobi»da ko`rsatilganidеk 1,5 mln. kishi dеb emas, balki 1,75-2 mln. dеb hisoblaydi1 . Ro`yxatda qayd etilgan ijtimoiy guruhlar mamlakatning turli hududlarida notеkis taqsimlangan edi. Qullar Angliyaning janubi-g`arbiy qismida ko`pchilikni tashkil etdi. Glostershirda ularning miqdori aholi umumiy sonining 24 foizini, Kornouell va Gеmpshirda - 21, Shropshirda -17 foizni tashkil etdi. Sharqiy va markaziy grafliklarda ularning soni juda kam bo`lgan. «Dahshatli sud kitobi» tuzilayotgan vaqtda qullar tabaqasi yo`qolib borayotgan edi. Ulardan asosan qirol saroyida, lordlar uylarida xizmatchi, molboqar va yеr haydovchi sifatida foydalanar edilar. 1200 yillar atrofida Angliyada qullar umuman tarix sahifasidan kеtdi. Ularni villanlar va kottariylar o`z ichiga yutib yubordilar.