1. Umumiy ma`lumоt. Metallarni va qоtishmalarni kristallanishini jarayyoni

kristallanish
jarayonining borishini kuzatib, 
ko’rilayotgan manzarani1-jadvalning tegishli grafasiga tushiramiz. Ma’lumki, 
tomchi chekka qismining o’zak qismiga qaraganda tezroq sovishi sababli u yerda 
«tug’ma» kristallanish markazlari ko’proq hosil bo’ladi, bu markazlardan 
kristallanish jarayoni metallardagi singari boshlanib, ikkinchi shunday 
markazlardan o’sayotgan kristallar bilan to’qnashgunlarigacha o’sa boradi. 
Qachonki, ular bir-biri bilan to’qnashganlarida kristallanish qarshilik yo’q tomonga 
qarab boradi. Shu tartibda kristallanish eritma to’la qotguncha davom etib, turli 
tomonga yo’nalgan teng o’qli mayda donlardan tashkil topgan yupqa qatlamli 

---

kristallar hosil bo’ladi. Bu zona qalinligi eritma xiliga, to’yinganlik darajasiga, 
tomchi o’lchamiga va sovish tezligiga bog’liq. Bu zonadan o’zak tomon 
tomchining sovish tezligi pasayishi sababli hosil bo’ladigan «tug’ma» markazlar 
kam bo’ladi. Buning oqibatida birinchi zonaga tik ravishda cho’zilgan – 
cho‘zinchoq kristallar qatlami hosil bo‘ladi. Shuni qayd etish lozimki, donlar 
o‘lchami faqatgina hosil bo’lgan «tug’ma» kristallanish markazlarga bog’liq bo’lib 
qolmay, balki metallda erimay qolgan oksidlar, nitridlar, sulfidlar va boshqa 
qo’shimchalar miqdoriga ham bog’liq. 
Po‘lat quymalarning kristallanish jarayonini kuzatish shuni ko‘rsatadiki, 
qolipga quyilgan metall uning sovuq devorlariga tegishida o‘ta sovib, ko‘p 
«tug‘ma» kristallanish markazlar hosil bo’lishi sababli, uning sirtida mayda donli, 
teng o‘qli kristallar zonasi hosil bo’ladi. Bu davrda metallning kirishishi va metall 
qolipning qizib kengayishi oqibatida ular orasida havo bo’shliq hosil bo’ladi. 
Natijada metallning sovish tezligi pasayadi. Buning oqibatida quyma markaziga 
qarab cho’zilgan kristallar zonasi hosil bo’ladi va kristallanish pirovardida 
yuqoridagi sabablarga ko’ra, yirik donli zona hosil bo’ladi. Ma’lumki, suyuq 
metallda erimagan gazlar tufayli gaz g’ovaklari, kimyoviy tarkib notekisliklari ham 
bo’ladi. 4-rasmda sxematik tarzida qaynamaydigan po’lat quymasining bo’ylama 
va ko’ndalang kesimi qirqimi va unda hosil bo’lgan kristallar zonalari, kirishuv 
bo’shliqlari va gaz g’ovaklari ko’rsatilgan. Metallarda tuz eritmalardan farqli 
ravishda oz bo’lsa ham begona qo’shimchalar, erigan gazlar va boshqalar bo’lishi 
quyma xossasiga putur yetkazadi. Umumiy holda, birlik hajmdagi donlar sonini 
quyidagicha ifodalash mumkin: 
 
bu yerda: ƒ - mutanosiblik koeffitsienti; 
K.T.
- kristallarning chiziqli o’sish tezligi, mm/s. 
M.S. 
- vaqt birligida hajmda hosil bo’lgan kristallanish markazlar soni, mm
3
/s. 
Modifikatorlar ta’sirini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ularning ba’zilari 
qo’shimcha kristallanish markazlari hosil qilsa, boshqalari suyuq metallda 
erib, kristallar sirtiga yupqa parda berib o’sishiga to’siq bo’lib, mayda donli 
qotishmalar olishga ko’maklashadi. Agar kuzatilgan tuz eritmasi 
tuzilishining qaynamaydigan, sifatli quyma tuzilishiga taqqoslasak, ularning 
o’xshashligiga ishonch hosil etamiz. 1- jadval tuz eritmalarining birlamchi 
kristallanish natijalari bilan to’ldiriladi. 
Metallarning suyuq hоlidan qattiq hоliga o`tishiga 
kristallanish
deb aytiladi, 
buning natijasida kristall panjara hоsil bo`lib va kristall dоnachalar qabul qiladi. 

---