1. Tushunchaning ta’rifi, tuzilishi va turlari

Таққослаш ёрдамида предметлар ўзаро солиштирилиб, уларнинг ўхшаш, умумий томонлари ва бир-биридан фарқ қилдирувчи индивидуал белгилари аниқланади.
Таққослаш анализни тақоза қилади. Чунки предметларни яхлит холда солиштириб бўлмайди. Улар у ёки бу хоссасига кўра таққосланиши керак. Бунинг учун у хоссалар ажратилиши лозим. анализ ёрдамида предмет фикран уни ташкил қилувчи қисмлар, томонларга ажратилиб, хар қайсиси алохида ўрганилади.
Синтез анализга тескари усул бўлиб, у анализ давомида ажратилган қисмлар, томонларни фикран бирлаштириб, предметни бир бутун холига келтиришдан иборат. Синтез бўлмаса предмет хақида яхлит фикр хосил қилиб бўлмайди. Анализ ва синтез узвий боғлиқдир.
Тушунча хосил қилиш учун предметнинг юқоридаги усуллар билан аниқланган умумий ва индивидуал белгиларининг мухимлари ажратилиши, номухимлари четлаштирилиши лозим. Бу эса абстракциялаш ёрдамида амалга оширилади.
Умумлаштиришда предметлар уларнинг айрим умумий, мухим хусусиятларига кўра синфларга бирлаштирилади ва шу тариқа битта тушунчада бир жинсли предметларнинг барчасини фикр қилиш имконияти яратилади.
Тушунчанинг шаклланиши сўз билан узвий боғлиқ. Улар ўртасидаги алоқадорлик тафаккур ва тил ўртасидаги боғланишнинг конкрет тарзда намоён бўлишидир.
Тушунчалар сўз ва сўз бирикмалари ёрдамида ифода қилинади. Масалан «талаба», «тарих факултети», «ўзбекистон миллий университети» ва шу кабилар сўзлардан иборат. Лекин бундан тушунча ва сўз айнан бир хилдир, деган хулоса келиб чиқмаслиги керак. Битта тушунча хар хил тилларда, баъзан бир тилда хам турли хил сўзлар билан ифода қилинади. Тилимиздаги омоним ва синоним ходисалари сўз ва тушунчанинг нисбий мустақил холда мавжудлигидан далолат беради.
Шуни хам айтиш лозимки, сўзнинг кўп маънога эга бўлиши баъзан фикр юритиш жараёнида тушунчаларни аралаштириб юборишга олиб келади. Шунинг учун хам фан ва техникада кўпроқ терминлардан фойдаланилади. Термин қатъий битта тушунчани ифода қилувчи сўз бўлиб, муайян илмий билиш сохасида бир хил маънода ишлатилади.
2. Тушунча ўзининг мазмуни ва хажмига эга. Тушунчанинг мазмунини унда фикр қилинаётган предметнинг мухим белгилари йиғиндиси ташкил этади. Масалан, «фан» тушунчасининг мазмунини фаннинг мухим белгилари, яъни унинг амалиёт билан алоқада эканлиги, предметларнинг бирорта сохасига оид тушунчалар, қонунлар, принциплар шаклидаги объектив чин (хақиқий) билимлар системасидан иборат бўлиши, дунёқарашнинг шаклланишида иштирок қилиши ва шу кабилар ташкил қилади.