1. Tushunchaning ta’rifi, tuzilishi va turlari

Mazmuni noaniq tushunchalar. Kundalik hayotda va ilmiy
bilishda qo‘llaniladigan shunday tushunchalar bor-ki, ularning
mazmunini aniqlab bo‘lmaydi. Buning bir necha sabablari bor:
1. Voqelikdagi buyum va hodisalar, ularning xususiyatlari
ko‘p qirrali va murakkabdir. Masalan, «sevgi», «haqiqat» shunday
tushunchalar jumlasidandir. Bu tushunchalarni har bir inson
o‘zicha talqin qiladi.
2. Olamdagi barcha narsa va hodisalar doimiy o‘zgarishdadir.
Ba’zan bu o‘zgarishlarning vaqt chegarasi noaniq bo‘ladi. Masalan,
«yosh yigit», «qari odam» tushunchalarida «qachondan
boshlab?» «qay vaqtgacha?» kabi savollarga aniq javob bo‘lmagani
uchun, bu tushunchalarning mazmuni noaniqdir.
3. Odamlar bir xil bo‘lgan obyektlarni har xil baholaydilar.
Masalan, «zerikarli film», «qiyin vazifa», «yoqimli kuy» va h.k.
Shunday tushunchalarga nisbatan «nima uchun?» degan savolni
213
qo‘ysak, hamma har xil javob beradi, natijada bu kabi tushunchalarning
aniq mazmunini bilib boTmaydi, lekin tasavvur qilish
mumkin. Bunday tushunchalar ilmiy adabiyotlarda yoki normativ
hujjatlarda qo‘llanilganda ularning mazmuni qat’iy aniqlab olinadi.
Masalan, «Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida»gi dasturda
«yoshlar», «yosh oila», «yosh mutaxassis» kabi tushunchalarning
mazmuni qat’iy belgilangan1.
Tushunchalarning mazmuni va hajmiga ko‘ra turlarini bilish
fikrlash jarayonidagi noaniqliklarni bartaraf etishga, fikrni aniq
va to‘g‘ri bayon qilishga yordam beradi. U yoki bu tushunchaning
mazmuni va hajmiga ko‘ra qaysi turga mansub ekanligini
aniqlash unga mantiqiy tavsif berish deyiladi. Masalan:
Universitet — umumiy sanaladigan, to‘plovchi, aniq, musbat,
nisbatsiz tushuncha.
Kentavr — bo‘sh hajmli, aniq, musbat, nisbatsiz tushuncha.
Bilimsiz — umumiy sanalmaydigan, mavhum, manfiy, nisbatdosh
tushuncha.
Tushunchaning mazmuni va hajmi uzviy bog‘liq boMib, bu
bog‘liqlik teskari nisbat qonunida ifodalanadi. Bu qonunga ko‘ra
tushunchaning hajmi keng bo‘lsa, uning mazmuni tor bo‘ladi va
aksincha, tushunchaning hajmi tor bo‘lsa mazmuni keng bo‘ladi.
Tushunchaning mazmuni va hajmi o‘rtasidagi teskari nisbat
qonuni tushunchalar bilan olib boriladigan qator mantiqiy amallar
asosida yotadi.