1. Turmush darajasi to’g’risida tushuncha Aholi turmush darajasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar tizimi Inson taraqqiyoti indeksi

20-MAVZU. AHOLI TURMUSH DARAJASI STATISTIKASI


REJA:
1. Turmush darajasi to’g’risida tushuncha
2. Aholi turmush darajasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar tizimi
3. Inson taraqqiyoti indeksi


1. Turmush darajasi to’g’risida tushuncha
Aholi turmush darajasi sotsial iqtisodiy tushuncha bo’lib, u kishilarning moddiy va ma’naviy-ma’rifiy ehtiyojining qoldirilishi hamda turmush sharoitining yaxshilanish darajasini tavsiflaydi. Moddiy ehtiyojlarga kishining oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar joy, yoqilg’i, mishiy va komunal xazmat ko’rsatishni yaxshilash kabilarga bo’lgan ehtiyojlar kiradi. Ma’naviy-ma’rifiy ehtiyojlarga kishilarning bilim malakasi va ma’naviy-ma’rifiy saviyasini oshirish, intellektual salohiyatini yuksaltirish kabilarga bo’lgan ehtiyojlari kiradi.


2. Aholi turmush darajasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar tizimi
Jon boshiga to’g’ri kelgan sof milliy daromad; bu ko’rsatkchilar qiymat - pul ko’rsatkichlari bo’lib, aholining hayotiy ehtiyojlarini qondirish me’yorini aks ettiradi:

bu erda, Ktd - aholi turmush darajasi koeffitsienti; SMD - sof milliy daromad; - aholining o’rtacha soni.
Aholi turmush darajasining o’sishi uchun SMD ning o’sish sur’ati: aholining o’sish sur’atidan tezroq bo’lishi lozim. Buni aniqlash uchun turmush darajasi indeksini hisoblash kerak:
yoki
bu erda, J_ATD - aholi turmush darajasi indeksi.
Nominal daromad - bu bevosita xodim mehnatining miqdori va sifatiga qarab to’lanadigan haq bo’lib, u pul shaklidagi jamiki daromadni o’z ichiga oladi va qo’yidagicha hisoblanadi:
ND = MBOD+MKD

bu erda, ND - nominal daromad; MBOD - mehnat bilan olingan daromad, ya’ni ish haqi, menejer daromadi, tadbirkor daromadi; MKD - mulkdan kelgan daromad, ya’ni foyda, renta, foiz va dividend.

Real daromad jamiki pul daromadlari (brutto daromad)dan turli to’lovlar (soliqlar, sotsial sug’o’rta to’lovlari) chegirib tashlangandan keyin qolgan qismi - sof (netto) pul daromadini baho indeksiga bo’lish yordamida aniqlanadi:

bu erda, TT - transfert to’lovlar evaziga tushgan daromadlar; S - soliqlar va turli to’lovlar; J_p - bahoning umumiy indeksi.
Real daromad indeksi qo’yidagicha hisoblanadi:
yoki
bu erda, J_rd - real daromad indeksi; RD₀ va RD₁ real daromadning bazis va joriy davrlardagi summasi; J_p - bahoning umumiy indeksi.
Lorents egri chizig’i - bu muayyan hodisaning kontsentratsiyalanish darajasini grafikda ifodalash usulidir. O’rganilayotgan belgining teng taqsimoti grafikda diagonal chiziq (ya’ni, «teng taqsimot chizig’i») bilan, tengsizlik taqsimoti esa Lorents chizig’i bilan ifodalanadi. Bu chiziq diagonal chiziqdan qanchalik tafovut mavjudligini ko’rsatadi.
«Djini koeffitsienti». Bu koeffitsient 0 ga qanchalik yaqin bo’lsa, shunchalik jamiyatda mutloq tenglik holati bo’ladi. Agar bu koeffitsient birga teng bo’lsa, u holda qashshoqlar ko’pchilikni, o’ta boylar esa ozchilikni tashkil qiladi.
Kambag’allik indeksi (Jk) joriy davrdagi kabag’allik koeffitsenti (Kk_| ) ni, bazis davrdagi kambag’allik koeffitsienti (Kk_o )ga bo’lish yordamida hisoblanadi.


; ; ;

Bu erda, KChP_A0 va KChP_A1 - kabag’allik chegarasidan past daromadga ega bo’lgan aholi soni (bazis va joriy davrlarda); - bazis va joriy davrlarda aholining o’rtacha soni.

Agar Jk > 1 bo’lsa, u holda kambag’allik darajasi o’sish tomonga, Jk < 1 bo’lsa pasayishi tomonga moyil bo’lgan. Agar Jk = 1 bo’lsa, u holda kambag’allik darajasi o’zgarmagan bo’ladi.
Xuddi shu nuqtai nazardan nooziq-ovqat mahsulotlari va ko’rsatilgan xizmatlarga yondashish mumkin. Ana shularni inobatga olgan holda turmush qiymati indeksini quyidagicha hisoblash mumkin:

bu erda, HI₀ va HI₁ - bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri kelgan haqiqiy iste’mol qiymati; OI₀ va OI₁ - bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri kelgan optimal iste’mol
Yashash minimumi - bu eng kam iste’mol savati qiymatining puldagi ifodasidir.
3. Inson taraqqiyoti indeksi
BMT ning Rivojlanish Dasturi (PROON, UNDP) 1990 yildan boshlab “Human Development Index” - inson taraqqiyoti indeksini hisoblay boshladi. O’zbekiston Respublikasida PROON metodologiyasi asosida 1995 yildan boshlab bu ko’rsatkich hisoblanmoqda. HDI – yig’ma ko’rsatkich bo’lib, 3 ta parametrni o’z ichiga oladi:

1. 
   Kutilayotgan o’rtacha umr,(x₁) yil. Bunda sog’liqni saqlash, aholini iste’moli, atrof-muhitni holati, aholining sanitariya madaniyati o’z ifodasini topadi. Bu ko’rsatkichning maksimal qiymati 85, minimal qiymati esa 25 yildir.
   
2. 
   Ta’lim darajasi, %. Bunda katta yoshdagi kishilarni necha protsenti ta’lim pog’onalari (boshlang’ich, o’rta va oliy) ga tortilishi darajasi. Bu ko’rsatkich – I=[2/3 katta yoshdagilarning savodxonligi darajasi (x₂)+1/3 yoshlarni turli pog’onadagi o’qishlarga jalb qilinishi darajasi](x₃):3=; bu ko’rsatkich 0 dan 100% gacha.
   
3. 
   Jon boshiga YaIM ni hosil qilinishi iqtisodiy rivojlanish darajasini tavsiflaydi. Bu ko’rsatkich bo’yicha indeks quyidagicha hisoblanadi.
   

T_YIM=