O‘zbekistonda tarkib topgan ekologik mushkul vaziyatlar. O‘zbekistondagi ekologik vaziyatlarning geografik joylanishi va darajasiga qarab olimlar quyidagicha bo‘lishgan:
qanoatlanarli ekovaziyat;
o‘rtacha ekovaziyat;
keskin ekovaziyat;
tang ekovaziyat
falokatli ekovaziyat.
Qaonatlanarli ekovaziyat tizma tog‘larning suvayirg‘ich, baland va o‘rta balandlikdagi tog‘larning yonbag‘irlariga xos. Bu hududlarda tabiiy sharoit deyarli o‘zgarmagan, ayrim o‘simlik va hayvon turlarining miqdoriy kamayishi kuzatilgan.
O‘rtacha ekovaziyat o‘rtacha balandlikdagi va past tog‘lar, Qizilqum va Ustyurt plotasining ayrim hududlariga, ularda tuproq va o‘simlik qoplamining bo‘zilish belgilari aniqlangan. Masalan, hozirga kelib cho‘llarimizning 1/3 qismi har xil darajadagi cho‘llanishga uchragan. Doimiy mol saqlanayotgan hududlar, aholi yashayotgan joylar atrofida 0,5 mln.ga yerdagi o‘simliklar umuman yo‘q qilingan. Cho‘l yaylovlarida noto‘g‘ri mol boqish natijasida umuman yeyilmaydigan o‘simliklar maydoni ko‘payib 1 mln. gektardan oshdi. Cho‘llarda har yili 450-460 ming tonna shuvoq chopib olinmoqda – ya’ni har yili 100 ming ga yerdagi shuvoqlar yo‘q qilinayapti.
Birgina Haydarko‘l suvlari ostida 0,6 mln. ga unumdor yaylov qolib ketdi. Bu ko‘rsatkich yildan – yilga ko‘paymoqda. Moy boqilmaganligidan Qizilqumning 3,3 mln. gektaridagi asosiy ozuqali shuvohzor yaylovlarini mox, mishayniklar qoplab olmoqda.O‘tgan asrning 30 – yillarida cho‘lning har 100 m 2 maydonida umuman yeyilmaydigan o‘tlar 2-3 donani tashkil qilgan bo‘lsa, hozirga kelib bu ko‘rsatkich 6-9 donani tashkil qildi.
Keskin ekovaziyat adir, past tog‘lar yonbag‘irlari, Qarshi cho‘li va Qizilqumning ma’danlar qazib olinayotgan hududlari, Buxoro, Qorako‘l vaholarini egallaydi. Ayniqsa Buxoro va Qorako‘l vohalaridagi sug‘oriladigan yerlarning sho‘rlanishi kuchayib tuproq hosidorligi juda pasayib ketgan, aholining toza ichimlik suvi bilan ta’minlanishi yomon holatda. Bu joylardagi aholi turli darajadagi sho‘r suvlarni iste’mol qilmoqda.
Qayd qilish lozimki keskin ekovaziyatni, ya’ni yerning sho‘rlanish bilan yuzaga kelgan bu vaziyat respublikamizning sug‘oriladigan barcha hududlarini qamrab olgan desak xato bo‘lmaydi. Chunki, tadqiqotlardan ma’lumki paxta yetishtirishda yerning sho‘rlanganligi va ko‘p yillar yetishtirishda yerning sho‘rlanganligi va ko‘p yillar davomida kimyoviy o‘g‘itlarning ko‘p ishlatilishi natijasida tuproqlar tarkibining bo‘zilganligi, yer kasalmand bo‘lib, qolganligi, undagi foydali mikroorganizmlarning deyarli qirilib ketganligidir.
Sobiq Sovetlar imperiyasi «agrotexnikasi» davrida paxta yetishtirish uchun O‘zbekistonda har bir gektar yerga 600 kg gacha mineral o‘g‘itlar solingan. Chet davlatlarda bu ko‘rsatkich 60-100 kg ni tashkil qiladi. Paxtani zararkunandalardan saqlash, defoliatsiya qilishda zaharli ximikatlar me’yordan 15-20 marotaba ko‘p ishlatilgan. Yer resurslarini kadastrlashda ko‘plab nuqsonlarga yo‘l qo‘yilmoqda. G‘alla, ozuqa, texnika, paxta, poliz ekinlarini tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olib ekishning uzoq muddatli bosh konsepsiyasi ishlab chiqilmagan. Yerdan foydalanishda hanuzgacha tavakkalchilik usulida olib borilmoqda.
Yuqorida qayd qilganimizdek aholini oziq-ovqat bilan ta’minlashda yer birinchi darajali manba. Insoniyatni boqishda faqat hosildor yerlargina ulkan muammolarni yechish, bu muammolardan qutulish chorasidir. Shuning uchun ham O‘zbekistonda yerlarni to‘liq kadastr qilish, respublikamiz yerlaridan tabiiy-mintaqaviy iqlim, tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olib foydlanishning agro-texnologik konsepsiyasi ishlab chiqilmog‘i lozim.
Buxoro, Navoiy viloyatlarida chorvachilik va bog‘dorchilik, qisman poliz ekinlarini, Qoraqolpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyatida chorvochilik, sholichilik va mo‘ynachilik sohalarini rivojlantirishning istiqbolli yo‘llari bor.
