Tang ekovaziyat Quyi Amudaryo, Xorazm viloyati va Qoraqaolpog‘istonning katta qismini egallaydi. Bu ekovaziyatda buzilgan geotizimlar tiklanmaydigan xususiyatlarga ega bo‘lgan. O‘zbekistondagi yana bir ekologik tanglik, shaharlar havosining ancha og‘irlashganligidir. Hozirgi kunda O‘zbekistonda 121 shahar, 113 ta shaharcha va 14 ming ta qishloq bor. Shulardan 31 ta shaharlar havosining ifloslik darajasi talab qilingan me’yorlardan ortiqdir. Bu shaharlardagi ishlab chiqarish zavodlari, korxonalaridagi asbob-anjomlar eskirgan, havoga chiqarilayotgan chiqindi gazlarni tozalovchi uskunalar talabga javob bermaydi. Ikkinchidan shaharlarni ko‘kalamzorlashtirish o‘ta sust kechmoqda.
Xalqaro sog‘liqni saqlash markazining ma’lumotlari bo‘yicha atmosferani ifloslaydigan asosiy manbaalarning 40% i yonilg‘i- energetikaga, 13,3% i avtomobillarga to‘g‘ri keladi. Sanoat manbaalari 140 xildan ziyod zaharli gazlarni havoga chiqaradi. Insonda uchrayotgan rak kasalligining 60-90% i ifloslangan havoda yuz beradi. Aniqlanganki, rak kasallikdan o‘lish qishloqlarga nisbatan shaharlarda 2 %ga ko‘p. Havoda is gazi (SO 2) 0,07% bo‘lsa organizmlar halok bo‘ladi. Reaktiv samalyot Amerikadan Yevropagacha 8 soatda 50- 75t kislorod yoqadi, 50-75 t kislorodni 8 soatda 50 ming ga o‘rmonzor ishlab chiqaradi.
Shahardagi 1 ga ko‘kalamzor 2000 kishiga yetadigan erkin kislorod chiqaradi. Xuddi 1ga yerdagi o‘simliklar shaharda 7 tonna changni yutadi. Shahardagi xiyobonlar, daraxtlar shovqinning 70% ini yutadi va hakazo. Shaharlarimiz atmosferasini tozalash uchun birinchi navbatda qayd qilinganlarni mukammal tahlil qilib birinchi navbatda ko‘kalamzorlashtirish ishlariga o‘ta jiddiy e’tibor berishimiz, bu masala hukumat miqyosida yechiladigan muammo darajasida bo‘lishi lozim.
Respublikamizdagi yana bir ekologik muammo aholini ichimlik suvi bilan ta’minlash masalasidir. Ayniqsa quruq iqlimni cho‘l mintaqasi aholisi ichimlik suvi yetishmasligidan hozirgacha juda ko‘p azob chekmoqda. Bu holat ko‘plab shaharlarda ham hanuz, davom etmoqda. Hozirda Respublikamizdagi 3 ta –Toshkent, Navoiy, Uchquduq va Zarafshon shaharlaridagi yashayotgan aholi ichimlik suvi bilan halqaro me’yorlar darajasida ta’minlangan xolos. Aholining turmush darajasini belgilovchi ichimlik suvi bilan to‘liq ta’minlash ham davlat miqyosidagi yechimini topadigan masala darajasida bo‘lishi kerak.
Mamlakatimizdagi yana bir ekologik tanglik Surxondaryo viloyatidagi ahvoldir. Tojikistondagi alyuminiy zavodi sobiq ittifoq davlatiga alyuminiy mahsulotlarini yetkazib beruvchi qudratli zavodlardan edi. Bu zavoddan chiqayotgan chiqindilar, havoni zaharlayotgan zaharli gazlar, quruq subtropik iqlimga ega bo‘lgan janubiy Surxondaryo hududlari tabiatni butunlay abgor qilib, aholi sog‘ligiga sezilarli darajada zarar yetkazmoqda. Yaqinda bu zavod Rossiya homiyligida alyumin ishlab chiqarish quvvatini yiliga 200 ming tonnaga oshirish rejasini qabul qildi. Surxandaryo viloyatidagi kelgusi ekologik holat o‘ta og‘ir vaziyatga tushib qolish xavfi yana kuchaydi. Hozirgi ma’lumotlar bo‘yicha Surxandaryo janubidagi bog‘dorchilik tumanlari alyuminiy zavodining zaharli chiqindilaridan katta zarar ko‘rmoqda. Vohadagi anorzorlardan sifatli hosil olish butunlay izdan chiqdi. Mevali daraxtlarning yoppasiga qurib qolish oddiy hol bo‘lmoqda. Chorva mollarining tishi 2-3 yoshligidan to‘kilib borayapti. Eng dahshatlisi shundaki yosh-kelin kuyovlarda bepushtlikning yildan- yilga ko‘payib borayotganligiga sabab ham zavoddan chiqayotgan va vahoga tarqalayotgan og‘ir metal chiqindilari ekanligi tibbiyotda rasman qayd qilindi.
Falokatli ekovaziyat Orolbo‘yida, Qoraqalpog‘istonning Mo‘ynoq to‘mani va butun Orol dengizi akvatoriyasiga mansub. Bu yerlarda geotizimlarning buzilishi va tiklanmaydigan tabiiy va ekologik jarayonlar kuchayib ketdi. Shu o‘rinda afsus bilan ta’kidlash joizki sayyoramizning biror tabiiy mintaqasida yoki biror davlatda bunday ekologik holat ro‘y bergan emas. Orol dengizining fojiasini Yerning «o‘pkasi» deb nomlangan Amazonka daryosi havzalaridagi tropik o‘rmonlarning kesilib borayotganligiga tenglashtirmoqda. Lekin Amazonka daryosi havzasidagi o‘rmonlarni ko‘p yillar davomida qayta tiklash mumkin.
Suv balansi butunlay buzilgan Markaziy Osiyodagi Orol dengizini qayta tiklashning biron-bir aniq loyihasi hozirgacha yo‘q. Orol dengizini Markaziy Osiyo xalqlarining o‘ta birdamligi va halqaro hamjamiyati kuchli ma’naviy, moliyaviy qo‘llab-quvvatlashi bilangina asl holiga qaytishi mumkin. Atmosfera suvining aylanma harakatidagi tenglikni va moddalar aylanishning saqlanish qonunini nazarda tutsak Orol havzasidagi, umuman Markaziy Osiyo havzasidagi suv planimizning biror bir togmoniga yoki okeanlarga oqib ketgan emas.
Suvdan bo‘shagan joylar maydoni -3 million gektar. Bu yerlar hayosiz, oppoq tuz bilan qoplangan, maydon kattarmoqda. Orol bo‘yida sho‘r changli bo‘ronlar kuchaymoqda. Markaziy Osiyo Gidrometeoxizmatning ma’lumotlari bo‘yicha har yili shamol 72 mln. tonna tuzni havoga ko‘tarmoqda. Bu zaharli chang janub yo‘nalishida 500 km gacha, sharq yo‘nalishida Toshkent yaqinidagi Yangiyo‘l tumanlarigacha sochilmoqda. Shunday tuz changlar Tyanshan va Pomir tog‘larida ham to‘planmoqda. Amudaryo va Sirdaryo shu tog‘lardan, boshlanadi. Bu daryolar suvidan Markaziy Osiyo xalqlari suv ichadi.
Qayd qilinganlardan xulosa qilsak kelajakda bizlarni qanchalik ko‘ngilsiz voqealar kutayotganligini tasavvur qilish qiyin emas. Orol dengizining mashhur tadqiqotchisi bo‘lgan akademik A.S. Berg XX asr boshlarida yozgan «Orol dengizi» kitobida dengizning qurishi natijasida hosil bo‘lgan tuzlar Pomirgacha boradi, bu halokatdir degandi. Bashorat to‘g‘ri chiqdi. Halokat boshlandi.
