1-tema. Xalıq aralıq informaciya bazaların jaratılıw tariyxı Tayanısh sózler

---

1-tema. Xalıq aralıq informaciya bazaların jaratılıw tariyxı 
Tayanısh sózler:
Ilimdi anıqlaw (naukometriya) xalıq aralıq informaciya bazası 
haqqında túsinik. Thomson Reuters xalıq aralıq ilmdi anıqlaw koorporatciyası. 
Elsevier xalıq aralıq ilimin anıqlaw koorporatciyası, Xalıq aralıq informaciya 
resurslar hám olardıń rawajlanıw
tendentsiyaları 
Joba:
1. 1. Tiykarǵı túsinikler. 
1. 2. Avtorlıq huquqıni ximoya etiwdiń xalıq aralıq normalari. 
1. 3. Xalıq aralıq Informaciya resursları hám olardıń rawajlanıw 
tendentsiyaları. 
Tayansh túsinikleri: informaciya resurs, xalıq aralıq informaciya resurslar, 
avtorlıq huquqı, konsortsium, huquqıy sheklewler, litsenzion kelisimler, global 
informaciya, analitik maǵlıwmat, Elsevier, ScienceDirect. 
1. 1. Tiykarǵı túsinikler. 
Shólkemlerdi aktual ilimiy hám bilimlendiriwge tiyisli informaciya menen 
támiyinlew jámiyeti rawajlanıwın áhmiyetli shártlerinen biri esaplanadi. 
Informaciya texnologiyaları ásirinde usı máseleni sheshiwdiń tiykarǵı nátiyjeli 
quralı bul - birden-bir xalıq aralıq standartlar tiykarında qáliplestirilgen rakamli 
format daǵı informaciya resursları fondiga iye avtomatlastırılgan informaciya 
resursları tarmaǵında rawajlanǵan informaciya infratuzilmasini jaratıw hámde óz 
resurslarini jámáátlik paydalanıwǵa takdim etiw esaplanadi. Bunda xalıq aralıq
ilimiy-bilimlendiriwge tiyisli resurslarınan nátiyjeli paydalanıw hám olardı toplaw 
áhmiyetli axamiyat kásip etedi. 
Informaciya infratuzilmasini rawajlandırıw daǵı xalıq aralıq tendentsiyaları, 
atap aytqanda, ilimiy, ámeliy izertlew birden-bir klassifikatsiya sistemaların, 
maǵlıwmattı kodlastırıw, xalıq aralıq kommunikativ formatlar tiykarında olardı 
formatlaw, uzatıwǵa beyim boladı. Informaciya ortalıqın qáliplestiriwdegi 90% ten 
artık ǵárejetler mazmun moxiyatiga alokador esaplanadi. Informaciya dárekleriniń 
túrli dumanlıǵı hámde maǵlıwmatlardı strukturaları - olardı sistemalastırıwda 
birden-bir kurishda bolıwın talap etedi. Informaciya kommunikaciyaları ushın 
kitapxanalardıń MARC formatları, DUBLIN CORE formatlar hám informaciya 
kommunikatsiyalardı xalıq aralıq standartları búgingi kúnde tek dástúriy kitapxana 
maǵlıwmatları emes, bálki ilimiy texnikalıq hám basqa túrdegi informaciyalar 
arasında aktiv informaciya almasıwınıń hasası bolıp xızmet etedi. 
Bul birlesiw maǵlıwmatların takdim etiw tiykarında xalıq aralıq informaciya 
mákanın rawajlandırıw ushın xızmet etedi. Bunday ortalıqtıń informaciya hasası 
bolıp elektron kitapxanalar hám olardıń tarmaqlar ara baylanısları esaplanıp, 
mazmunıy hasası bolıp bolsa, tek milliy informaciya resursları, bálki, xalıq aralıq
ilimiy bilimlendiriwge tiyisli maǵlıwmat bazaları esaplanadi. 
Xalıq aralıq Informaciya resursları (JAR) túsinigi moxiyatini ańǵarıw ushın 
ámeldegi nizam hám standartlar tiykarında tiykarǵı túsiniklerdi mazmunın ashıw 
dárkar. «Informaciya resursları», «axborot-kitapxana resursları», «axborot ilimiy-

---

bilimlendiriwge tiyisli resurslar» sıyaqlı túsiniklerdi farkdash kerek. Informaciya 
resursları- tekst kurinishidagi materiallar, dawıslı jazıwlar hám suwretler bolıp 
tabıladı. Bul ulıwma túsinik bolıp, resursların informaciya kelip chikishini anglatib, 
belgili bir tártipke yunaltirilmaydi. Bul jaysha tártipsiz kurinishdagi hár qıylı format 
daǵı hújjetlerdiń maǵlıwmatlar dızbeki bulishi múmkin. 
AXBOROT-KITAPXANA RESURSÍ - materiallıq ob'ektte tekst, dawıslı 
jazıw yamasa suwret formasında kayd etilgen hámde identifikaciyalaw, saqlaw hám 
paydalanıwdı támiyinlew ushın rekvizitlarga iye bolǵan informaciya. Bul jerde 
«identifikatsiyalash ushın rekvizitlar» túsinigi áhmiyetli urın tutadı, sebebi, usı 
kursatkichlar tiykarında hújjetti (identifikaciyalaw ) tapittt múmkin. Rekvizitlar 
kat'iy koidalar hám kitapxanashılıq standartları tiykarında kuyiladi. Bul dástúriy 
hámde elektron, virtual kitapxanalar daǵı maǵlıwmatlar kidiruv procesin 
formallashtirishda áhmiyetli jixat bolıp tabıladı. 
Ilmiy-tálim Informaciya resursları- litsenziyalanǵan hámde takrizdan utgan 
ilimiy-bilimlendiriwge tiyisli informaciyalar (jurnallar, maqala, kitaplar, multimedia 
hám basqalar) informaciya resurslar bolıp tabıladı. Ilimiy- bilimlendiriwge tiyisli 
informaciya resursları áhmiyetli kiymatga iye bolǵan intellektuallıq derek bolıp 
tabıladı. Ádetde xar bir hújjet maǵlıwmatlar bazası, jurnallar, tiyisli tuplamlarga 
kiritiliwinen aldın jetekshi ilimpazlar, qánigeler tárepinen saralawdan utadi. Bul 
hújjetler sistemalastırıladı, kataloglastırıladı hám ilimiy-bilimlendiriwge tiyisli 
informaciyalardıń maǵlıwmat bazalarına jaylastırıladı. Tiykarǵı paydalanıwshıları 
ilimiy xızmetkerler, ukituvchilar, magistr hám studentler bolıp tabıladı. 
JAX, ON Informaciya resursları- dúnyanıń jetekshi baspalarınıń informaciya 
resursları bolıp tabıladı. Bul informaciya kidiruv sistemasına iye jámiyet tárepinen 
tán alınǵan sistemalastırılgan hám strukturalasqan ilimiy-bilimlendiriwge tiyisli 
resurslarınıń maǵlıwmat bazaları bolıp tabıladı. Xalıq aralıq Informaciya resursları 
ruyxatiga joqarı impakt faktorli jurnallar, iktibos (citirumist) keltirilgen ilimiy 
monografiyalar, sabaqlıqlar, maqalalar kiritilgen. 
Erkin paydalanıw (Open Access) - kıtapxanlarǵa internet arqalı biypul 
paydalanıw, oqıw, júklep alıw, nusqa kóshiriw, tarqatıw hám baspadan shıǵarıw, 
qıdırıw, indekslew, maǵlıwmat retinde uzatıw, yamasa nizam sheńberinde basqa 
maqsetlerde finanslıq hám texnikalıq tosıqlarsız avtorǵa iktibos (citirumist) alıp 
kelgen túrde paydalanıw bolıp tabıladı. «Erkin paydalanıw»dagi jurnallar mudami 
biypul bolmawı múmkin. Olar avtor gonorarların tólew ushın, jurnaldı 
ózwazıypaların orınlaw ushın kullash maqsetinde baxa xam urnatishlari múmkin, 
lekin erkin paydalanıwda bolıp, kıtapxanlar, paydalanıwshılar ushın ochik bolıp 
tabıladı. Paydalanıw ushın xesh kanday tulov talap etilmeytuǵın jurnallardı geyde 
«gibrid kirisiw» jurnalları dep xam ataydilar. 
MA'LUMOT BAZALARI (data base) - súwretlew, saqlawning ayrıqsha
koidalar tiykarında islengen ámeliy programmalar tiykarında dúzilgen 
maǵlıwmatlar yigindisi bolıp tabıladı. Belgili bir koidalar tiykarında tashkil kilingan, 
ulıwma xarakteristika, saqlaw hám uzgartirish principlerı názerde tutılǵan belgili bir 
taraw boyınsha (ilimiy-bilimlendiriwge tiyisli, iktisod) maǵlıwmatlar kompleksi. 
Biziń xolatda ilimiy jurnallar, kitaplar, esabat hám sol sıyaqlılardı maǵlıwmat 

---

bazaları bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlar bazasına murojat etiw maǵlıwmatlar bazasın 
basqarish sisteması arqalı ámelge asıriladı. 
PLAGIAT (Plagiarism) - uzga avtor shıǵarmasın bile-tura xavolalarsiz, 
avtorǵa iktibos (citirumist)likni kursatmasdan jeke dóretpe retinde kursatishga 
urınıw. Plagiat - bul nusqa kúshirishning bir túri bolıp, avtorlıq huquqıni álbette 
aynıwı esaplanadi. Óziskerliginde (ilimiy maqala, kitap, esabat, lekciyalardı jazıwda 
) informaciya resurslarınan paydalanıw processinde avtorlıq xukuklariga kat'iy ámel 
etiw kerek. Hújjetti jaratıwda paydalanılǵan dereklerge álbette xavolalar keltiriw 
kerek. Plagiarizmni túsiniw jańa informaciya resurslarini, ayniksa ilimiy-
informaciya resurslarini jaratıwda áhmiyetli esaplanadi. Avtorlıq xukuklari xar bir 
mámlekette avtorlıq hám turdosh xukuklari turisidagi tiyisli nizamlar menen 
muxofaza kilinadi. Ilimiy-informaciya resursları dáreklerin urǵanıwda túrli 
informaciya jetkezuvchilarning bar ekenligin biliw zárúr: 
Baspa
- shólkem (mámleket, jámiyetlik, kooperativ yamasa jeke), ádebiyat, 
kórkem óner, musika yamasa pán tarawinde iskerlik júrgizip, ónimlerdi 
jaratılıwması, kópaytirishi, tarqatıwi múmkin bolǵan media -kompaniya. Baspa 
(ónim) baspa hámde elektron (rakamli) kurinishda bulishi múmkin. Baspa ónimin 
tarqatıw sawda kanalları, Internet arqalı hámde tikkeley noshir tárepinen ámelge 
asırılıwı múmkin. Tarqatıw baspanıń maksadlari hám biznes modeli tiykarında 
pullıq hám biypul bulishi múmkin.