1-tema Orta aziya ilimpazlarinin` kartografiyag`a, geodeziyag`a qosqan ulesi

1-tema Orta aziya ilimpazlarinin` kartografiyag`a geodeziyag`a qosqan ulesi

O`zbek geografiyasina ham kartografiyasina tiyisli ju`da` qimbatli shig`arma «Hudud al olam» (A`lemnin` shegaralari) X asirde(983-jilda) jazilip, Juzjon(Arqa awg`anistan hududinde) sol wa`la`yat hakimi Abul Xoris Muhammad ibn Ahmadge arnap jazilg`an. Bul shig`arma oʻz zamaninda ham, 19-asr aqirina shekem sol at benen hesh qaysi dereklerde aytilmagan; 1258 jil qayta koʻshirilgen. Shig`arma basqa at penen ataqli boʻlg`anlig`i shama etiledi.

«Hudud al olam»

Shig`arma uyg'un tuzilis penen ajralib turadi: dastlapki alti bobda fizik geografiyag`a tiyisli uliwma mag`lumatlar (tawlar, daryalar, ko’ller, dunya ma`mleketleri haqqindag`i bablar); keyin shig`istin` batis jo`nelisindegi avtorga belgili bo'lgan aykumeniyanin` barshe 52 awmag`i suretlenedi. Shig`arma Qitoy ham Hindistannan baslanadi ham Afrika mamleketleri menen tawsiladi. Evropada jasawshi xalqlardin` en` batis bo`limi Britaniya sipatinda shig`armag`a kiritilgen ham Vizantiya xaliqlarina shekem kelgen. Avtor Vizantiya arqasindag`i mamleketler haqqinda hesh qanday mag`liwmatlarg`a iye emes, bul aymaqlardi arqanin` adamsiz sho’lleri dep atag`an. Har bir aymaq ushun, birinshi na`wbette, shegara ham qon`si xalqlar belgilenedi. Kishi o`lshemdegi shig`armada ma’lim bo'lgan dunya shegaralari geografiyasi sol dawrdin` basqa shig`is avtorlarina qaraganda tolig`raq ham dizimli turde suretlengen.

ABU RAYXAN BERUNIY QOSQAN ULESI

• Beruniy shig`armalari arasida geografiyag`a tiyisli shig`armalari ju`da` ko‘p bolip, olarda geodeziya ham kartografiyag`a tiyisli shig`armalarida ushirasqan. Beruniy “Tasdix as - suvar va tabtix al - quvar” shig`arma (bul shig`arma Hasanov “Kartografiya” dep atag`an) usturlab (astrolyabiyanin` bir turi), graduslar tori, tegis juzege tusiriw ham kartografik proyeksiyalar, aspon globusini jasaq tuwrisinda magliwmatlar Bergen.

• Beruniy Hindistandag`i kezleri jer aylanasinin` uzunlig`in ham 1° jay uzunlig`in a`piwayi usulda o`lshew jollarin islep shiqqan. Beruniy o‘zinin` shig`armasinda geografik koordinatalarin aniqlawda o‘zi islep shiqqan jan`a usuldan paydalanip, jer juzindegi 600 dan artiq jaydi ornin aniqlag`an. Beruniydin` kartografiya panine qo‘sqan ulken ulesi, onin` kartasi “shen`ber proyeksiyada” duzilgen. Bul ese hazirgi yarim sharlar kartalarin duziwde isletiletug`in proeksiyalarg`a tuwri keledi. Beruniydin` aniqlawinsha, jer radiusi uzunlig`i 6399,1 km, ekvator aylanasinin` 40181,5 km ekanligin esaplap bergan.

Beruniy globusi. Abu Rayhon Beruniy jerdin` shartarizli ekenligine isengen ham o‘z shig`armalarinda bir neshe ret bul haqqinda jazib qoldirg`an Globustin` diametri ju`da` u`lken, shama menen 5 metrge tuwri kelgen. 995-jilda jasalg`an. bul globus Xorezmde qalalar arasindag`i araliqlardi aniqraq o‘lshew ham sol menen birge jaylardin` ken`lik ham uzaqliqlarin belgilew ushun mo‘lsherlengen.

Soni aytip o‘tiwimiz kerek, bul shig`is a`lemindegi dastlapki globus boliwi menen birge, en` birinshi relyefli globus ham bolg`an. Bul globusdi jaqsi ta`repi , Martin Bexaym islegen globusdan tek shig`is yarimshardag`i jerler ko‘rsetilgen, Beruniy globusinda batis evropa menen shig`is aziya ham ko‘rsatilgan.