1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

Birlik
Kóplik
I bet oqısam	I bet oqısaq
II bet oqısań, oqısańız	II bet oqısańlar, oqısańızlar
III bet oqısa	III bet oqısa

Bolımsız forması

Birlik	Kóplik
I bet kelmesem	I bet kelmesek
II bet kelmeseń, kelmeseńiz	II bet kelmeseńler, kelmeseńizler
III bet kelmese	III bet kelmese

Maqset meyili. İslewshiniń is-háreketiniń isleniw maqsetin, niyetin bildiredi. Maqset meyili túbir hám dórendi feyillerge –maqshı//-mekshi (-baqshı//-bekshi, -paqshı//-pekshi) qospa affiksiniń jalǵanıwı arqalı jasaladı barmaqshı, kelmekshi, aytpaqshı hám t.b. Bul meyil betlik affiksleri menen túrlenedi.

Birlik	Kóplik
I bet barmaqshıman	I bet barmaqshımız
II bet barmaqshısań, barmaqshısız	II bet barmaqshısańlar, barmaqshısızlar
III bet barmaqshı	III bet barmaqshı

Bolımsız forması

Birlik	Kóplik
I bet ketpekshi emespen	I bet ketpekshi emespiz
II bet ketpekshi emesseń, ketpekshi emessiz	II bet ketpekshi emesseńler, ketpekshi emessizler
III bet ketpekshi emes	III bet ketpekshi emes

Anıqlıq meyil. Anıqlıq meyildiń is-háreketi belgili bir waqıt penen baylanıslı bolǵan real mánidegi anıq xabardı ańlatadı. Anıqlıq meyildiń ózine tán arnawlı grammatikalıq forması joq. Onıń mánisi betlenip kelgen ótken, házirgi, keler máhál formaları arqalı anıqlanadı. Mısalı Men qalaǵa kettim. Mashina menen baratırman. Muzeyge oqıwshılar baradı.

Feyildiń máhál kategoriyası

Feyil arqalı ańlatılatuǵın is-háreket yamasa halat belgili bir waqıtta hám belgili bir keńislikte iske asırıladı. Sonlıqtan da máhál kategoriyası – ulıwma feyil ushın tán kategoriya. Máhál túsinigin anıqlawda sóylew waqtı sheshiwshi xızmetti atqaradı, sebebi feyildiń máhál katgoriyası feyil tárepinen ańlatılǵan is-hárekettiń sóylew waqtına qatnasın bildiredi. Sóylew waqtına qaray feyiller ótken, házirgi hám keler máhál bolıp úshke bólinedi.

Ótken máhál. Ótken máhál formasındaǵı feyiller is-hárekettiń sóylew waqtına shekem bolıp ótkenligin yamasa ótpegenligin hár túrli belgiler menen sıpatlap kórsetedi. Ótken máhál feyilleri sintetikalıq (anıq ótken máhál, nátiyjeli ótken máhál, anıq emes burınǵı ótken máhál) hám analitikalıq (burınǵı ótken máhál, jaqın ótken máhál, tamamlanbaǵan ótken máhál, tákirarlanıwshı ótken máhál, niyetli ótken máhál, dawamlı ótken máhál) formalarında qollanıladı. Mısalı, Jaydıń ishine taza kórpesheler tóselgen. Oylasıq usınıń menen pitti.

Házirgi máhál. Házirgi máhál feyilleri sóylew waqtında bolıp atırǵan is-háreketti bildiredi. Házirgi máhál feyilleri analitikalıq (anıq házirgi máhál) hám sintetikalıq (dawamlı házirgi máhál, házirgi keler máhál) formalarında qollanıladı. Mısalı, Shıǵıs tárepten samal esip tur. Adamlar xabar esitpekte.

Keler máhál. Keler máhál feyilleri is-hárekettiń sóylew waqtınan keyin orınlanatuǵının bildiredi. Keler máhál formaları tómendegidey túrlerge bólinedi anıq keler máhál, boljawlı keler máhál, niyetli keler máhál. Mısalı, kógeredi, bararman, barmaqshıman, kelejaq hám t.b.
Ádebiyatlar

1. Jámáát. Házirgi qaraqalpaq tili. Nókis, 1981.

2. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Nókis, 1994.