1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

Tákirarlaw ushın sorawlar

1. Terminlerdiń payda bolıw usılları?

2. Terminlerdiń kásiplik sózlerden ózgesheligi?

3. İnternatsional terminler?

15-Tema. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri hám naqıl-maqallar
Tayanısh sózler-turaqlı sóz dizbekleri, onıń túrleri, frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq dizbekler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq sózler.
Tildiń sózlik quramında bir sózge barabar leksikalıq máni ańlatatuǵın turaqlı sóz dizbekleri bar. Mısalı, iyt ólgen jer, salısı suwǵa ketiw, kózdi ashıp jumǵansha, qulaq salıw, kóz tigiw hám t.b. Joqarıda keltirilgen hár bir dizbek bir sózge barabar leksikalıq máni ańlatadı iyt ólgen jer – uzaq jer, salısı suwǵa ketiw – qapalanıw, kózdi ashıp jumǵansha – tez, qulaq salıw – tıńlaw, kóz tigiw – qaraw. Bunday dizbeklerdi frazeologiyalıq sóz dizbekleri deydi.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ushın tán belgiler tilde tayar túrinde ushırasadı, neshe sózden turıwına qaramastan gápte bir gáp aǵzasınıń xızmetin atqarıwı, quramındaǵı hár bir sózdiń turaqlı ornına iye bolıwı, ayırıqsha máni ańlatılıwı hám basqa tilge sózbe-sóz awdarılmawı bolıp esaplanadı.

Frazeologiyalıq sóz dizbeklerin ańlatatuǵın mánileri, quramındaǵı jay sózlerdiń pútin mánige qatnası, baylanısı boyınsha hár túrli. Usıǵan baylanıslı qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri r (tórt) túrge bólinedi

1. Frazeologiyalıq ótlesiwler; 2. Frazeologiyalıq birlikler; 3. Frazeologiyalıq dizbekler; 4. Frazeologiyalıq sózler.

Frazeologiyalıq ótlesiwlerde sózler óziniń leksikalıq mánisi menen hesh qanday baylanısqa iye bolmaydı, olardıń quramındaǵı jeke sózler ózleriniń tiykarǵı mánisinen pútkilley ayırılǵan boladı. Mısalı, qas penen kózdiń arasında, tayaǵın iyt ǵayzaǵan, ala jipti kesiw, til menen oraq orıw hám t.b. Olar grammatikalıq jaqtan da oǵada turaqlı bolıp, hátte olarǵa ayırım grammatikalıq formalardı da qosıwǵa bolmaydı. Mısalı, «tayaǵın iyt ǵayzaw» dı, «tayaqların iyt qayzaw» yamasa «tayaǵın iytler ǵayzaw» dep te ózgertiwge bolmaydı.

Frazeologiyalıq birlikler frazeologiyalıq ótlesiwge qaraǵanda bir qatar ózgeshelikke iye. Onıń quramındaǵı ayırım sózler frazeologiyalıq sóz dizbegi ańlatıp turǵan ulıwma máni menen baylanıslı boladı. Mısalı, ókshe kóteriw, qulaq túriw, kóz tigiw, kózdi ashıp jumǵansha, kóz jumıw hám t.b. Bunıń ishindegi «qulaq túriw» frazeologiyalıq sóz dizbegin alıp qarayıq. Onıń mánisi tıńlaw, esitiw. Al qulaq-esitiw aǵzası. Demek, dizbektiń ańlatqan ulıwma mánisi menen onıń quramındaǵı jeke sózlerdiń mánisi arasında baylanıs bar.

Frazeologiyalıq dizbeklerde quramındaǵı jeke sózlerdiń leksikalıq máni menen frazeologiyalıq dizbekler ańlatqan máni menen tikkeley baylanıslı boladı. Mısalı, qabaq úyiw, kózi tınıw, kózi qamasıw, tastay túnek, pıshıq murnı batpaytuǵın, asqar taw, kózge túsiw hám t.b. Qabaq úyiw frazeologiyalıq sóz dizbegi ókpelewdi bildiredi. Sebebi, ókpeleseń qabaǵıń úyiledi. Frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde de obrazlı, kórkem máni bar. Usı arqalı ol jay sózlerden ajıralıp turadı.

Frazeologiyalıq dizbeklerge naqıl-maqallar da kiredi. Olar da tilde tayar túrinde ushırasadı. Olardıń quramındaǵı sózlerdiń ornı turaqlı, basqa sózler menen almastırıwǵa bolmaydı. Tek ádebiy shıǵarmalarda belgili bir stillik maqsetlerge baylanıslı ayırım sózler qosılıp yamasa qáliplesken morfologiyalıq forması ózgertilip aytılıwı múmkin. Biraq olardıń ulıwma mazmunı saqlanadı.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri bir túsinikti bildiredi, yaǵnıy bir sózge barabar boladı. Sonlıqtan gápte bir gáp aǵzası xızmetin atqaradı. Usıǵan baylanıslı olar sóz shaqaplarına da bólinedi. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbeklerin sóz shaqaplarına qatnasına qaraw tómendegi túrlerge bóliwge boladı.

1. Feyil mánili frazeologizmler ala jipti kesiw (qatnasıqtı qoyıw), ańı ushıw (qorqıw), qulaq salıw (tıńlaw), kóz tigiw (qaraw), araǵa ot taslaw (ǵajaw), ant ishiw (isendiriw), ájeli jetiw (óliw) hám t.b.

2. Kelbetlik mánili frazeologizmler aqpa qulaq (umıtshaq), qara bet (arsız), awzı ashıq (ańqaw), pıshıq murnı batpaytuǵın (qalıń), awzın buwǵan ógizdey (úndemeytuǵın), qolı ashıq (saqıy) hám t.b.

3. Atlıq mánili frazeologizmler awız birshilik (tatıwlıq), ash kózlik (qánáátsizlik), quw bas (jalǵız bas), qara suw (qaynaǵan suw), ot bası (oshaq bası) hám t.b.

4. Ráwish mánili frazeologizmler kózdi ashıp jumǵansha (tez), há demey, há, pá deymen degenshe (tez), at ústi (ústirtin), kóz ushında (alısta), iyt ólgen jer (uzıq) hám t.b.