1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

Tákirarlaw ushın sorawlar
1. Sóz dizbegi degenimiz ne?

2. Sóz dizbegi qalay baylanısadı?

3. Gáptiń mánisine qaray túrleri?
26-Tema. Gáptiń mazmunı hám qurılısı boyınsha túrleri
Tayanısh sózler jay gáp, soraw gáp, xabar gáp, úndew gáp, buyrıq gáp.
Adamlardıń óz-ara pikir alısıp qarım qatnas jasawı gáp arqalı támiynlenedi. Gáptiń tilde atqaratuǵın kommunikativlik (baylanıs) funktsiyası ayrıqsha. Biz aytajaq pikirimizdi sanamızǵa gáp túrinde qolaylastırıp alamız da, onı (pikirdi) sol gáp túrinde awızeki yamasa xat arqalı basqalarǵa bildiremiz, bilgenimizdi xabarlaymız hám t.b.

Jay gápler bir sózden de, eki yamasa birneshe sózden de dúzile beredi. Olar qádimgi jay sózden sóz dizbeklerinen tómendegi belgileri menen ayrıladı.

1. Predikativlik. 2. Bas aǵzaları (yaki bir bas aǵzanıń tiykarında dúziliwi). 3. Gáplik intonatsiyası.

1. Predikativlik (predikat-bayanlawısh, predikativlik-gápte pikirdiń bayanlanıwı degen mánide alınǵan grammatikalıq termin). Bul-jay gáptiń sózden, sóz dizbeginen, qospa gápten parıqlanatuǵın bas belgisi, predikativlik gáptiń birer nárse qubılıs haqqında belgili bir waqıtqa, betke tiyisli xabar, soraw, úndew yamasa buyrıq ótiniishti bayanlaydı. Mısalı Dúnyada kitaptan súykimli dos joq. (Nawayı). Egisti qashan baslaymız? Súyinshi! Tún. Awıl uyqıda.

2. Bas aǵzalar (baslawısh hám bayanlawısh) jay gáptiń predikativlik negizi bolıp sanaladı. Mısalı Qawın pisti. Bunda baslawısh (qawın) gáptiń temasın, ne haqqında aytılǵanın atap kórsetedi. Al, bayanlawısh (pisti) onıń háreketin bildiredi, ekewi birigip ótken waqıtqa, úshinshi betke (forması-ti) tiyisli anıq xabardı ańlatadı, yaǵnıy predikativlik belgige iye boladı.

3. Gáplik intonatsiyanıń gáptiń bir belgisi dep qaralatuǵın sebepleri bar birinshiden, gáptiń modallıq mazmunı intonatsiyasına qaray anıqlanadı. Hátte bir gáptiń ózi hár qıylı modallıq mazmunǵa iye bolıwı múmkin. Mısalı Atam qanday adam edi? Atam qanday adam ediЁ Allabay atam keldi.