1-tema: Kirisiw. Pánniń maqseti, wazıypası hám mazmunı

10.2. TOPARLI BASQARIW

Toparli basqariwda bir neshe kommutatsiya u’skenesine bir basqariw qurilmasi bekitiledi. Bul usil koordinata tipindegi ATS te isletiledi. Bul ATSK de ha’r bir kommutatsiya bloki ( bir neshe KKJ den ibarat bolag’an) bir basqariw qurilmasina iye. Bul BK markyor dep ataladi. Usi stansiyada BK sipatinda tisqari registr ha’m isletilgen. Markyorlar kommutatsiya maydaninda talap qiling’an baylanis ornatiw ushin joldi izlew ha’m tan’law ha’mde kommutatsiya protsessin basqariw waziypasin orinlaydi.

Telefon apparatinan jiberilgen impuls ko’rinisindegi adres mag’liwmatlari KKJ basqariw ushin sa’ykes kelmewi ushin baylanis ornatiwdin tuwridan tuwri emes usili qollaniladi. Sonin’ushin TA dan jiberilgen adres mag’liwmatlarin waqtinsha eslep turiw talap qilinadi. Bul waziypani registr orinlaydi. Registr shaqiriwshi abonent ta’repke “Stansiya tayyar” signalin uzatadi, abonent nomeri haqqindag’i mag’liwmatti qabil qiladi, waqtinsha saqlap turadi ha’m markyolardin’ sorawina juwap retinde olarg’a tiyisli usilda uzatadi. Ha’r bir KB o’z markyorina iye. Markyonin’ waziypasi izlew basqishinin’ izlew rejimine qarap aniqlanadi.
AI basqishi shig’iw baylanisinda erkin izlew rejiminde izleydi. Onin’ waziypasi shaqirip atirg’an A abonent liniyasin bos shig’iw shnur komplekti (SHSHK) ne bos araliq liniya tawip jalg’ap beriw. Onin’ sxemasi 10.2-su’wrette keltirilgen.
A abonent mikrotelefon tubkasin ko’tergende AL ba’nt qilinadi. ATSK dag’i abonent komplekti iske tu’sedi ha’m AK – AV kommutatsiya bloki markyori MAV in iske tu’siredi. MAV degi abonent liniyasi nomerdi aniqlawshi qurilma 100 AL ishinen qaysi birinen shaqiriq tu’skenin, yag’niy bul liniyanin’ onliq ha’m birlik nomerin aniqlaydi, sinaw qurilmasi (SQ) in iske tu’siredi. SQ shig’iw linyasin sinap, bos SHSHK in aniqlaydi. Usi menen birge A abonent liniyasina bos SHSHK ti jalg’ap bere alatug’in bos araliq liniyasi sinaladi. Bos araliq liniya ha’m SHSHK tabilg’nnan son’ KB dag’i kerekli KKJ elektromagnitleri (tan’law, jalg’aw) iske tu’siriledi ha’m baylanis ornatiladi. MAV dag’i ju’kti bo’listiriwshi qurilma JBQ kiriw, araliq, shig’iw liniyalarina birdey shamadag’i ju’klemeni bo’listiriw ushin isletiledi.



10.2-su’wret. MAV sxemasi.

Sheklew qurilmasi markyor islew waqitin baqlap, shamadan artiq markyor iste qalsa, sebebin aniqlap, isten bosatiw ha’m texnikaliq sebep boyinsha markyor jalg’awdi ko’p ma’rte izbe – iz qabillamasa, kerekli signal, yag’niy avariya shirag’in jag’iw ushin isletiledi.

Kishi siyimli ATS – K = 100/2000 ju’z siziqli KB AI – 100 isletiledi. Bul KB nin’ markyori MAI to’mendegi qurilmalardan ibarat (10.3-su’wret):

10.3-su’wret. MAI sxemasi.

• 
  AL aniqlawshi qurilma – AAQ;
  
• 
  Sinaw qurilmasi – SQ;
  
• 
  Kiriw liniya nomerin aniqlawshi qurilma – KAQ;
  
• 
  AL sinaw qurilmasi – ASQ;
  
• 
  Ju’kti bo’listiriwshi qurilma - ITQ;
  
• 
  Sheklew qurilmasi – CHQ;
  
• 
  Kodqa tiyisli uzatiw ha’m qabil qiliw qurilmasi – KUQQ.
  

AAQ, SQ, ITQ, CHQ larinin’ waziypalari MAV dag’i qurilmalar menen sa’ykes keledi. Abonent liniyasin sinaw qurilmasi – ASQ abonent liniya jag’dayin (liniya bos, qala ishindegi baylanis penen ba’nt, qalalarara baylanis penen ba’nt) aniqlaydi.
Kiriw liniya nomerin aniqlawshi qurilma KAQ shaqiriw tu’sken kiriw liniya nomerin aniqlaydi.
MAI shig’iw baylanisinda MAV g’a uqsas isleydi. Kiriw baylanisinda KAQ shaqiriq tu’sken kiriw liniya nomerin belgileydi ha’m usi kiriw liniyasna KUQQ ni jalg’aydi. Markyordag’i KUQQ registrden uzatilg’an aqirg’i eki (onliq ha’m birlik) nomerlerdi qabil qiladi ha’m kodlang’an xabardi onliq esaplaw sistemasina aylantiradi. AAQ bul sanlardi onliq ha’m birlik releleri menen dizimge aladi ha’m kerekli abonent liniyasi belgilenedi. Bunnan keyin sinaw qurilmasi iske tu’siriledi. SQ shaqirilip atirg’an AL sina imkanin beretug’in araliq liniyani aniqlaydi.
MAI A ha’m B zvenolar KKO’ degi EM lerdi iske tu’siredi ga’m usi zvenolar arqali abonent liniyasina ASQ ni jalg’aydi. Eger AL bos bolsa, bul xabar KUQQ arqali registrge uzatiladi ha’m registrden juwap kelgennen son’ C zveno EM lardi iske tu’siredi ha’m o’zi baslang’ish awhakg’a qaytadi.
AI – 1000 kommutatsiya blokindag’I MSD ni quramiz (10.4-su’wret).
MSD to’mendegi qurilmalardan ibarat: KAQ, ASQ, SQ, CHQ, ITQ, KUQQ ha’m dizimge aliwshi qurilmalardan - QQQ.



10.4-su’wret.AI – 1000 degi MAV ha’m MSD sxemasi.

Kiriw liniyasina shaqiriq tu’sken liniya jalg’ang’an SD bloki markyorinin’ kiriw liniyasin aniqlawshi qurilmasi – KAQ kiriw liniya nomerin aniqlaydi ha’m og’an KUQQ ni jalg’aydi.

KUQQ registr ta’repinen soraw signalin uzatadi. Registr markyor SD dan tu’sken soraw signalina tiykarlanip AL nin’ aqirg’i u’sh nomerlerin (ju’zlik, onliq, birlik) uzatadi. MSD dag’i KUQQ qabil qiladi ha’m _QQ g’a uzatadi. _QQ bul mag’liwmatti eske alip qaladi. MSD qabil qiling’an u’sh nomerlerden ju’zlik nomerin isletip, AB blokinin’ birin tan’laydi ha’m og’an jalg’aydi. MAV dag’i blok nomerin aniqlawshi qurilma (BA) SD bloki nomerin aniqlaydi. MAV ha’m MSD ko’p simlar ja’rdeminde baylanisadi. MSD dag’i QQQ MAV dagi AAQ g’a aqirg’i eki nomerdi uzatadi. AAQ shaqirilip atirg’an AL ni belgileydi. MAV ha’m MSD lardin’ sinaw qurilmalari birgelikte kerekli AL ni shaqiriq tu’sken kiriw liniyasina jalg’aw imkanin beretug’in SD, VS, VA zvenolar arasindag’i araliq liniyalarin tabadi. Markyorlar A, B ha’m C zveno EM ni iske tu’siredi ha’m usi zvenolar arqali AL g’a ASQ ni jalg’aydi. ASQ abonent liniya awhalin aniqlaydi. Eger AL bos bolsa, bul xabar MSD ni KUQQ arqali registrg’a uzatiladi. Registrdan juwap signalinnan son’ D zveno EM ni iske tu’siriledi ha’m markyor bosaydi.
GI basqishinin’ markyori MGI to’mendegi qurilmalardan ibarat (10.5-su’wret): KAQ, SQ, ITQ, CHQ, KUQQ ha’m jo’nelisti belgilegish – JB.
Kiriw liniyasina shaqiriq tu’sse, KAQ ja’rdeminde shaqiriq tu’sken kiriw liniya nomeri aniqlanadi ha’m usi kiriw liniyasina KUQQ jalg’anadi.

10.5-su’wret. MGI sxemasi.

MGI dag’i KUQQ registr ta’repke soraw signalin uzatadi. Registr markyordi sorawina tiykarlanip birinshi nomerdi uzatadi. MGI dag’i KUQQ qabil qilinadi ha’m jo’nelis belgilegishke uzatadi. Jonelisti belgilegishtegi jo’nelis kodi neshe snnan ibaratlig’in aniqlag’ish JKA qabil qiling’annan son jo’nelis tan’lawg’a jeterli yaki jeterli emesligin aniqlaydi. Eger jeterli bolmasa, KUQQ registrg’a ja’ne soraw signalin jiberip keyingi nomerdi soraydi. Jo’nalis kodinin’ ha’mme sani qabil qiling’annan son’, usig’an tiyisli H_j jo’nelis relesi JR isleydi. Ol qurilmasina usi tan’lap aling’an jo’nelistegi shig’iw liniyalar toparin jalg’aydi. Bul liniyar toparin jalg’ag’ish LTJ ja’rdeminde amelge asiriladi. SQ bir waqitta usi kiriw liniyasina jalg’aniw imkanina iye bolg’an ha’mme araliq ha’m shig’iw liniyalarin sha’rtli izlew joli menen bosin tabadi. Jo’nelislerdin’ ayirimlari 20 ornina 40 yamasa 60 shig’iw liniyalarina iye bolsa, shig’iw liniyalari 20 qilip toparlanadi ha’m sinaw qurilmasi (SQ) izbe – iz olardi sinaydi. Eger birinsh toparda bos shig’iw liniyasi tabilmasa, ekinshi ekinshi toparg’a, eger onda da tabilmasa u’shinshi toparg’a o’tedi. Bul o’tiw LTJ arqali a’melge asriladi. KB dag’i EM iske tu’siriledi ha’m markyor bosaydi.

Registr izlew basqishi markyorinin’ u’sh tu’ri bar – MRI, MRIA, MRIK. MRI kishi siyimli K ATS – 100/2000 ha’m u’lken siyimli K ATS isletiledi. MRIA ha’m MRIK u’lken siyimli qayta jetistirilgen ATSKU de isletiledi. MRI nin’ sxemasi 10.6-su’wrette keltirilgen.

10.6-su’wret. MRI sxemasi.
MRI islew protsessi MAV shig’iw baylanisindag’i islew protsessine uqsaydi. Shaqiriq tu’sken kiriw liniya nomeri aniqlanadi. bos registr sinap, tabiladi. KB dag’i EM iske tu’siriledi ha’m markyor bosaydi.
MRIA sxemasi 10.7-su’wrette keltirilgen. Ol to’mendegi qurilmalardan ibarat: KAQ, SQ, ITQ, SHQ kiriwin ba’ntlewshi qurilma BQ ha’m releli jalg’ag’ish – U_1, U₂ .
Markyordin’ isin isenimli qiliwshi ha’m islew mu’ddetin asiriw maqsetinde SQ ha’m KAQ uliwmaliq releleri iyelengen. Shaqiriw tu’skende iyelengen qurilmanin’ qaysi birin jalg’aw jalg’ag’ish ja’rdeminde a’melge asiriladi. Onin’ awhali ha’r bir markyor ba’ntlengende o’zgertiledi. Eger SHK g’a jalg’ana alatug’in bos registr bolmasa, tu’sken shaqiriq ku’tiwge qoyiladi. Bul awhalda markyor kereksiz isletilmewi ushun, usi waqitta bos regustr jalg’ana aliw imkanina iye bolmag’an kiriw liniyasin ba’ntlew qurilmasi ko’zde tutilg’an.
MRIK sxemasi 10.8-su’wrette keltirilgen.
MRIK elektron elementlerde qurilg’an. Shaqiriq tu’sken kiriw liniya nomerin aniqlaw ushin KAQ ha’m kiriw liniya deshifratori – DSH_kir isletilgen.

10.7-su’wret. MRIA sxemasi.



10.8-su’wret. MRIK sxemasi

Araliq liniya ha’m registrdi sinaw ushin SQ ha’m shig’iw liniya deshifratori – DSH_kir isletilgen. KB degi elektromagnitlerdi iske tu’siriw ushin EM iske tu’siriw qurilmasi (JEM IK) ha’m tan’law EM iskle tu’siriw qurilmasi (TEM IK) isletilgen. Deshifratorg’a kiriw yamasa shig’iw adresin jaratiw ushn multivibrator ornatilg’an.

Oni isten toqtatiw ushin bir vibrator ornatilg’an.
KAQ ha’m “HA’M” tu’rindegi tranzistorli sxemas isletilgen bolip, kiriw nomerin belgilew ushin onliq (D₀÷D₄) ha’m birlik (E₁÷E₀) releleri bar. Multivibrator ja’rdeminde basqarilatug’in kiriw deshifratori KAQ g’a impuls berip, kiriw liniyalarinin’ sorawi o’tkiziledi. Eger KAQ nin’ kiriwdegi signali soraw impulse menen bir qiyli tu’sse, kiriw liniya nomeri aniqlanadi ha’m deshifratordin’ bir birvibratorina soraw o’tkiziwdi toqtatiw ushin signal beredi. Shig’iw deshifratori SQ na signal beriw joli menen shig’iw liniyalari (registrlar) soraw o’tkiziledi. Bos registr tan’lap aling’annan keyin birvibrator soraw o’rtkiziwshi toqtatiw signalin beredi.
Kiriw liniya nomeri ha’m bos registr nomerine tiykarlanip EM ler iske tu’siriledi ha’m markyor isten bosatiladi.
Abonent registri ARB sxemasi 10.9-suwrette keltirilgen. ARB to’mendegilerden ibarat:

• 
  iyelew qurilmasi – EQ;
  
• 
  xabardi qabil qiliw qurilmasib – AQQ;
  
• 
  esaplaw qurilmasi – HQ;
  
• 
  yad qurilmasi, yag’niy to’rt dizimge aliwshi - QQ1, QQ2, QQ3, QQ4;
  
• 
  dizimge aliwshilar jalg’ag’ishi - QQU;
  
• 
  Xabardi uzatiw qurlimasi – AUQ;
  
• 
  Dekada impulslarin uzatiw qurilmasi – DIUQ;
  
• 
  Xabardi batareya usili menen uzatiwg’a o’tkiziwshi qurilnasi – B;
  
• 
  Qayta qurilmasi – QUQ;
  
• 
  Sheklew qurilmasi – CHQ ;
  
• 
  Stansiya kodin analizlew – SKT;
  
• 
  Isten azat qiliw qurilmasi – OQ;
  

- KUQQ.
ATS ke shaqiriq tu’skende MAV bos SHSHK ni iyeleydi. MRI din’ waziypasi bos registrdi tawip, oni SHK g’a jalg’aw. Bul awhalda registrdegi iyelew qurilmasi islep, abonent ta’repke “Stansiya tayyar” signalin uzatadi. Abonent bul signaldi esitip nomer tere baslaydi. Ha’r bir impulslar seriyasin XQQ qabil qiladi esaplaw qurilmasina – EQ uzatadi. XQQ da birinshi seriya basin belgilewshi “C” rele, keyin ja’rdem beriwshi “BC” rele isleydi. BC rele u’lgermesten QQU islep, birinshi dizimge aliwshini iske tayarlaydi. EQ seriyasindag’i impulslar sanin esaplap, neshe nomer terilgenin aniqlaydi. Impulslar seriyasi tawsilg’annan son’ rele “C” isten toqtaydi. Biraq ele rele BC isten toqtawina u’lgermesten EQ kontakt piramidasi ha’m QQU arqali dizimge aliwshig’a uzatadi. BC rele isten ketkennen keyin EQ tinish awhalda keltiriledi ha’m keyingi nomerdi qabil qiliwg’a tayar boladi.
Bes nomerli abonent registrinda birinshi nomer terilgeninen keyin stansiya kodi analiz qiladi. Erger terilgen birinshi nomer DQ – ATS ke tiyisli bolsa, registr KUQQ iske tayarlaydi ha’m to’rtinshi sim arqali MGI g’a iyelew signalin jiberedi. Usi waqittan baslap parallel, ha’m keyingi nomerlerdi qabil qiliw, ha’m DQ – ATS ta’repke jalg’aw ornatiladi. Eger terilgen birinshi nomer K ATS ke iyisli bolsa, jalg’aw ornatiw tek ha’mme nomerlerdi qabil qilg’annan keyin orinlanadi.
Adres xabardin’ ha’r bir nomerin, markyordan soraw signali aling’annan keyin beriledi. Bul signaldi KUQQ qabil qiladi ha’m XUQ na uzatiladi.nomerlerdi uzatiw izbe-izligin xabardi uzatiw XU kontakt piramidasinin’ awhalin aniqlaydi. Bul bolsa markyordan qanday soraw signalin uzatilg’anina baylanisli.
Baslang’ish awhalda KUQQ nin’ qabil qiliw bo’limi jalg’ang’an. MGI iyelengennen keyin, registr usi markyordan “birinshi nomerdi chastotali usili menen uzatin’” basqariw signalin qabil qiladi. Bunda juwap retinde registrdefi XUQ birinshi dizimge aliwshini QQ₁ kontakt piramidasi arqali ko’p chastotali generatordi jalg’aydi. Bul awhalda 40÷50 ms ba ten’ waqit intervalin mo’lsherlengen markyor ta’repinen uzatiw shinjiri payda qilinadi: KGdan terilgen birinshi nomerge saykes tu’seiwshi eki chastotali kombinatsiyani o’tiziwshi QQ₁ – kontakt piramidasi, xabardi uzatiw kontakt piramidasi, xabardi uzatiw kontakt piramidasi, kodqa sa’ykes uzatiw qurilmasi 5- ha’m 6- basqariw simlari. Eger markyordan “keyingi nomerdi chastotali usil menen uzatin’” signali kelse, XUQ o’z kontakt piramidasi arqali keyingi QQ kontakt piramidasin jalg’aydi. Eger markyordan “alding’i nomerdi chastotali usil menen qaytarin’” signal qabil qilinsa, XUQ o’z awhalin o’zgertirmeydi, usi nomerdi ta’krar uzatadi. Baylanis ornatilip bolg’annan keyin MCD dan “AL bos”, yag’niy “jalg’aw tamamlandi” signalin qabil qilsa, registr bunda juwap retinde “qabil qiling’an signaldi tastiyqlawshi”

10.9-su’wret. ARB sxemasi.

uzatadi. Usi menen birge parallel XUQ azat qiliw qurlmasin AQ iske tu’siredi. AQ shnur kompelti SHK ta’repke azat qliw signalin uzatadi. SHK registrdi bosatadi.

Eger DQ – ATS ta’repke baylanis ornatilip artg’an bolsa, stansiya kodin analiz qiliw SKT buni aniqlag’an waqitta registr MGI di iske tu’siredi ha’m og’an tiyisli xabardi onin’ sorawi tiykarinda uzatadi. MTI basqishina jakg’aw jollari tan’lap aling’annan son’, MTI dan registrg’a “keyingi nomerlerdi batareyali usil menen uzatin’” signali uzatiladi. Registrdegi kodqa sa’ykes qabil qiliwshi buni qabil qiladi ha’m batareyali usil menen uztiwg’a o’tkiziwshi qurilmasi B ni iske tu’siredi. Bul qurilma xabardi uzatiw kontakt piramidasin KUQQ nan u’zip (kontakt b₁), batareyanin’ on’ polyusina jalg’aydi. Dizimge aliwshinin’ kontakt piramidasina ko’p chastotali generator – KG ornina dekada impulslarin uzatiw qurilmasi – DIUQ dag’i esaplag’ish kontakt piramidasin jalg’aydi (kontakt b₂). 5- ha’m 6- basqariw signallari simlarin KUQQ nan uzatip ha’m DIUQ g’a jalg’aydi (kontakt b₃). Aqirg’i nomer batareyali usil menen uzatilg’annan son’ registr isten ketedi.
Toparli basqariwda u’skeneli basqishlar boyinsha basqariladi. Baylanis ornatiwdi tuwridan tuwri bolmag’an usildi QQUsebepli qollaniwi telefon apparatinan jiberilgen adres mag’liwmatlardi waqtinsha eslep turiwdi talap qiladi. Bul wazlypani registr orinlaydi. Registr kiritilgenligi ushin baylanis ornatiw waqti uzayadi. Sonin ushin registr menen markyor arasindag’ xabar waqittan utiw ushin kodlastiriladi. Ko’p chastotali kod isletiledi.
Bul basqariwdin’ tiyikarg’i kemshiligi bir basqariw qurilmasi isten shiqsa, ko’p abonent baylanistan ayriladi. Ma’selen: MAV isten shiqsa, 100 AL baylanistan paydalana almaydi. ATS gabariti bul basqariw usilinda da u’lken.