1-tema: kirisiw. Jer du’ZI

1-TEMA: KIRISIW. JER DU’ZIW PAYDA BOLIWI HАM RAWAJLANIWI. JER DU’ZIW TU’SINIGI, MAZMUNI HA’M WAZIYPALARI.
REJE:


1. Jer du’ziwdin’ payda boliwi ha’m rawajlaniwi.
2. Jer du’ziw tu’sinigi mazmunı ha’m waziypalari.
3. Aymaq haqqinda tu'sinik.

Tayanish so’zler: Jer du’ziw, shegara, resurs, jerden paydalaniw, jer kodeksi, landshaft, diyxan xojalig'i, topografikalıqaliq ha’m geodezik kartalastiriw

Jer duziw kоp a’sirlik tariyqqa iye. Insaniyat ja’miyeti evolyusiyasinin’ barliq tariyxiy basqishlarinda jerdin’ (aymaqtin’) ha’m ha’r qiyli islep shig‘ariw qurallarinin’ bir-birine maslig‘in ta’miynlew kerek boladi.

A’piwayi toparda bull birlesiw ha’m maslasiw salistirmali xarakterge iye bolip, jerden ha’r qiyli maqsetler ushin paydalaniw shen’berin shegaralawdan ibarat boladi.
Ayrim shan’araqlar ha’m a’wladlar mu’lkshiliginin’ payda boliwi, miynettin’ padashiliq ha’m diyqanshiliq a’wladdlari arasinda arasinda bo’listiriliwi jerlerdi shegaralaw za’ru’riyatin alip keledi. Bul bolsa jer o’lshew jumislari yamasa jer du’ziw dep atalatug‘in protsessti bashlap beredi.
Jer o’lshew jumislari za’ru’riyati ju’da a’yemgi zamanda payda boldi. Jaqin shig‘ish haliqlari bizin’ eramizdan ko’p a’sirler aldinda jer massivlerin bo’limlerge bo’lgen, jerdin’ arnawli esabatin alip barg‘an, jerlerdi shegaralaw ha’m o’shew jumislarin islegen ha’mde saliqqa tartiw maqsetinde onin’ sapasin esapqa alg‘an.
Orta a’sirlerde Evropada jer du’ziwdin’ tiykarinuzumining asosini feodallardin’ jer mu’lkshiligi ha’m tiykarinan miyras xarakterge iye diyqanlardin’ ajratilg‘an jerden paydalaniwin sho’lkemlestirgen. Bul da’wirde jer du’ziw ma’mleket da’rejesi iye bolip jerlerdin’ esabin aliw, jer iyeleri arasindag‘i shegaralardi belgilewlerden ibarat edi. Kapitalizm rawajlaniwi menen jer du’ziw jumislari ha’r dayim xarakterge iye bola basladi. Bul da’wirlerde jer mulkshiligi huqiqlarin bekkemlew, iri tovar xojaliqlarinda jerden paydalaniwdi sho’lkemlestiriw menen shug‘illandi.
Jerden paydalaniw protsessinde adamlar jerlerge iyelik qiliw ha’m olardan paydalaniw menen baylanisli ma’lim mu’na’sibetlerge kiredi; olardin’ tiykarin jerge bolg‘an mu’lkshilikti payda etedi. Jer mu’na’sibetleri bul jerden paydalaniw, og‘an iyelik etiw ha’m oni menshiklestiriw menen baylanisli sotsialliq mu’na’sibetler esaplanadi. Olar puqaralar, karxanalar, Ma’mleket organlari ha’m basqa xojaliq ha’m basqa xojaliq ju’ritiwshi sub’ektleri arasinda kelip shig‘adi. Nizam menen ta’ritpke salinip, olar jer huquqi mu’na’sibetlerine, yag‘niy, jerden paydalaniw tarawindag‘i ekonomikaliq mu’na’sibetlerdi bekkemlewdin’ huquqiy sikline aylandi. Olardin’ o’zara ob’ekti ha’r qiyli maydang‘a, jaylashqan oring‘a, sapali ha’m mo’lsherlengen maqsetke iye jer uchastkalari esaplanadi. Ma’lim jer mu’na’sibetleri ha’m olardi ta’rtipke saliniwi mas payda etiw menen xarakterleniwshi ja’miyet ha’m ma’mleket qirilisi sistemasi ja’miyettin’ jer duziwin belgileydi.
Ja’miyettin’ jer du’ziw-bul ja’miyettin’ jerge mu’lkshiliktin’ nizam menen belgilengen turleri, onda xojaliq ju’ritiw, jerge iyelik etiw, jerden paydalaniw tu’rleri ha’m jer du’ziw, jerdi bo’listiriw sistemasi ha’m oni ta’rtipke saliw usillari tiykarinda ja’miyette ju’zege kelgen uliwma jer mu’na’sibetler jiyindisi esaplanadi. Ja’miyettin’ jer duzilisi o’zgeris qaldirilmaydi; ol evolyusiya tiykarinda (a’ste-aqirin rawajlaniw), radikal rawajlaniwlar tiykarinda, ayrim hallarda bolsa revolyusiya tiykarinda ha’m o’zgeriwi mu’mkin.
Jer reformasi bul nizamli ra’smiylestirilgen jer du’ziwdi ha’m jer mu’na’sibetlerin, jerge bolg‘an mu’lkshilik tu’rlerin o’zgertiw, jerdi bir mu’lk iyesinen ha’m paydalaniwshidan ekinshisine alip beriw ha’m ma’mleketde aymaqliq du’zilisdi mas ra’wishde o’zgertiriw menen baylanisli tu’pden qayta quriw esaplanadi.
Solay etip jer reformasi-bul Ma’mleket ta’repinen ta’rtipke saliniwshi ha’m baqlaniwshi, onin’ jer siyastanin’ uliwma ko’rinis o’zinde bekkemlewshi jan’a jer du’ziwge o’tiw protsessii esaplanadi. Reformaliq jer iyelikleri ham jerden paydalaniwshilardin’ ha’m jerge bolg‘an mu’lkshiliktin’ jan’a turlerin birligin tez ha’m qiyinshiliqsiz o’tiwin ta’miynlewshi xuquqiy, ekonomikaliq, texnik ha’m sho’lkemlestirilgen ilajlar kompleksin amelge asiriwdi na’zerde tutadi. Ma’mleket jer du’ziwge ol yamasa bul da’rejede ta’sir etip, ha’r qiyli xuquqiy, ekonomikaliq, sho’lkemlestirilgen ilajalar ja’rdeminde a’melge asiriladi.
Ekonomikaliq ilajlar jer mu’na’sibetlerinin’ saliqqa tartiw, kreditlestiriw, maqsetli qarji menen ta’miynlew, subsidiyalaw, jerden paydalaniwdi rejelestiriw ha’m usig‘an uqsaslar tiykarinda rawajlaniwg‘a ja’rdem beredi.
SHo’lkemlestirlgen ilajlar jer mu’na’sibetlerinin’ rawajlaniwi ha’r qiyli shirketlerdi, sherikliklerdi du’ziw, qa’niygeli maman kadrlardi tayarlaw, ekonomikaliq-texnik bazasina, transportqa jardem ko’rsetiw, jan’a jerler o’zlestiriletug‘in rayonlarg‘a haliqti ko’shiriwge ko’meklesiw ha’m tag‘i basqalar menen ta’miynlenedi.
Jer du’ziwdin’ xuqiqiy tiykari Respublika Konstitutsiyasina tiykarlang‘an jer haqqindag‘i nizamlar esaplanadi. Onin’ tiykarg‘i derekleri 1998 jil 30 aprelda qabil qiling‘an, O’zbekstan Respublikasi "Jer kodeksi", "Jer haqqindag‘i nizam" ha’m jer mu’na’sibetlerin ta’rtipke saliwshi basqa normativ hu’jjetler islenedi. 2003 jil 29-30 avgust ku’nleri bolg‘an ekinshi shaqiriq O’zbekstan Respublikasi Jokari Ma’jlisinin’ On ekinshi sessiyasinda 1998 jil 30 aprelde qabil qiling‘an "Jer kodeksi", "Awil xojaliq koperativi (shirket xojalig‘i) haqqindag‘i". "Fermer xojaligi haqqindag‘i", "Diyqan xojalig‘i haqqindag‘i" nizamlarg‘a o’zgerisler ha’m qosimshalar kiritildi.
Jerge iyeleik etiw huquqi O’zbekstan Respublikasi Joqari Ma’jlisi ta’repinen beriledi.
"Jerden paydalaniw" ha’m "Jer" tusinikleri bir qiyli emes. O’zbekstan respublikasi nizamlarina tiykarinan jer uchastkalari mu’lk qilip, iyelik qiliw yamasa paydalaniw ushin basqariw organlari (ha’kimiyatlar) ta’repinen olardin’ wa’killiklerinen kelip shig‘ip jaritiladi. Jer uchastkalari Ma’mleket, ja’miyet yamasa ayrim puqaralar mu’lki boliwi mu’mkin. Ma’mleket mu’lki esaplanag‘an jerler mu’ddetsiz (menshik) paydalaniwg‘a awil-xojaliq karxanalarina, sho’lkemlerge, mekemelerge beriledi.
SORAWLAR:

1. 
   Ha’r qiyli sotsialliq sistemalarda jer du’ziwdin’ sotsialliq ekonomikaliq mazmuni nelerden ibarat?
   
2. 
   Tariyxiy basqishlarinda jer du’ziw tu’sinigi qanday ta’riplenedi?
   
3. 
   Jerdin’ tabiyiy resurs sipatinda ja’miyet tarawinda a’hmiyeti qanday?
   
4. 
   Jer du’ziwdi qollanilatug‘in "Jer tu’sinigi" ne xarakterestika beriw?
   
5. 
   Aymaq degenimiz ne?
   
6. 
   Jer iyeleri ha’m jerden paydalaniw parqi ne?