|
5-Tema Hújjet xarakteristikasi
Reje:
1.Hújjet túsinigi
2.Hújjet qásiyetleri
3.Hújjet waziypalari
" Hújjet" túsinigi
Qandayda bir shaxs social tájiriybeni atap kórsetiwge xızmet etetuǵın hám keyinirek hár qıylı iskerlik tarawlarında qollanılatuǵın kóplegen hújjetler menen oralǵan. Hújjet insan ushın sırtqı bolǵan materiallıq ob'ektler - olardıń quramında belgilengen, jámiyette saqlaw hám tarqatıw ushın mólsherlengen maǵlıwmatlarǵa iye bolǵan materiallıq tasıwshılar. Hújjetler dúnyası sheksiz hár túrli bolıp tabıladı. Papirus betası, gramota, ılaydan jasalǵan taxta, qol jazba hám gazeta, texnikalıq súwret, fotosúwret, pasport, kino - bulardıń barlıǵı hújjetler. Olardı birlestirıwshi maqset - materiallıq tasıwshı quramındaǵı hár túrlı formadaǵı, mazmundaǵı hám maqsetli maǵlıwmatlardı saqlap qalıw hám olardan ilimiy, islep shıǵarıw, ekonomikalıq-finanslıq, esapqa alıw wazıypaların sheshiw ushın kerek bolǵanda paydalanıw múmkinshiligin jaratıw bolıp tabıladı.
Hár qanday social hádiyseni, sonday-aq hújjetti teoriyalıq úyreniw túrli táreplerde ámelge asırılıwı múmkin. Áwele, onıń ruwxıy mazmunın anıqlaw, onı haqıyqat dep esaplaw, kólemin anıqlaw kerek. Ilimdegi bunday jantasıw ontologik dep ataladı.
Ob'ektti ajıratıw menen birgelikte kontseptsiyanı qáliplestiriw hár qanday izertlewdiń baslanǵısh noqatı bolıp tabıladı. "Hújjet" túsinigin tek filosofiya, informatika hám hújjettanıwshılıqta islep shıǵılǵan ulıwma teoriyalıq qaǵıydalar tiykarında ajıratıw múmkin. Izertlewshilerdiń arasında bul termindi qanday anıqlama beriw boyınsha birdey pikir berilmegen, bul hádiysediń ózi kóp qırlı tábiyaatı menen anıqlama beriledi.
"Hújjet" túsiniginiń ayrıqsha tariyxı bar. Latın tilinen sózbe-sóz awdarma etilgen (doceo - oqıtıw, xabar beriw), hújjet kórsetpe, gúwalıq, dálil, órnek degen mánisti ańlatadı. Bul sóz rus tiline Piter I tárepinen nızamlı tilde kiritilgen, yaǵnıy "jazba sertifikatlaw" sıyaqlı bir neshe mánislerden biri. V. I. dıń belgili túsindirme sózliginde. Daldıń hújjeti "hár qanday zárúrli jumıs qaǵazı, sonıń menen birge diplom, sertifikat" dep tariyplenedi. F. F. Pavlenkov óziniń Entsiklopedik sózliginde hújjetlerdi tek nızamlı kúshke iye bolǵan jazba derekler sıpatında kórip shıǵadı.
Onıń tariypine kóre hújjetler:
1. "Nızamlı tártipte dúzilgen hám qandayda bir zatqa bolǵan huqıqlar (múlk huqıqı, erkin jasaw huqıqı) yamasa hár qanday minnetlemelerdiń atqarılıwı (shártler, pitimler, shártnamalar, isbilermenlik dálilleri) sıpatında xizmet etiwi múmkin bolǵan hár qanday qaǵaz;
2. Ulıwma alǵanda hár qanday jazba dálil.
XX -ásirdiń 20 -jıllarına kelip bul quram barlıq zárúrli sertifikatlarǵa tarqaldı hám nátiyjede eki mániske iye boldı: tar (pasport, diplom, sertifikat) hám keń (tariyxıy hújjet, partiya -húkimet hújjeti hám basqalar).
Ullı Sovet Entsiklopediyasınıń úshinshi basılıwında hújjettiń keńlew analizi bekkemlengen: "akt, geypara zattıń jazba gúwalıǵı, fakttı tastıyıqlaytuǵın jumıs qaǵazı".
Hújjettiń joqarıdaǵı tariypleri, mánisi kontseptsiya sheńberin onıń materiallıq quralına (qaǵazǵa) hám hújjetlestiriw usılına (jazba derekke) qısqartıradi. XX ásirdiń ekinshi yarımı. basqa jollar menen jazılǵan maǵlıwmatlar menen basqa materiallıq tasıwshılar tuwrısındaǵı kóplegen hújjetlerdi birinshi orınǵa alıp shıqtı. Solay etip, terminniń bul tariypleri gónergen, arxaik bolıp shıqtı. Basqa bir dáwir keldi, informatika dáwiri, informaciya kommunikatsiyalarınıń global tarqalıwı, bul da "hújjet" termini mazmunın jańa toltırıwdı talap etti.
Informatikada hújjet turaqlı formada maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan materiallıq ob'ekt sıpatında qaralıwdı basladı. Bul tariypke júdá kóp sanlı ob'ektler, sonday-aq tábiy zatlar kiredi.
1969 jılda bolıp ótken 1-hújjetli filmler simpoziumında "hújjet" termininiń anıqlaw tariypin - hár qanday tilde turaqlı maǵlıwmatlarǵa iye bolǵan hár qanday materiallıq qural sıpatında, keyinirek maǵlıwmatlarǵa shaqırıq qılıw ushın hár qanday usıl menen qáliplestiriwge sistemalar háreket etildi. Tariypte kórsetilgen ayrıqshalıqlar hújjetti tábiyǵıy, xaotik maǵlıwmatlardan, hújjetsiz awızsha maǵlıwmatlardan ajıratıp alıwǵa múmkinshilik beredi. Informaciya sistemalarına kirgiziw belgisi materiallıq mádeniyat ob'ektlerin (apparatlar, mexanizmler, arxitekturalıq strukturalar) hújjetler sanınan, sonıń menen birge insan miyin alıp taslaydı.
Hújjet insannıń ómiriniń kóplegen tarawlarında qollanılǵanlıǵı sebepli, olardıń hár biri oǵan ayrıqsha talaplardı qoyadı, sonıń menen birge onı ayrıqsha qásiyetlerinen kelip shıqqan halda kórip shıǵadı. Sol sebepli, keńirek aytıw menen birge, hújjettiń tar analizleri de bar. Mısalı, "Kitapxanashılıq" terminologiyalıq sózliginde hújjettiń keń tariypi tómendegishe kórsetilgen: "Kitapxana hám bibliografik ámeliyatta hújjet tiykarınan baspa dóretpelerdi, sonıń menen birge baspa etilmegen, audiovizual hám basqa hújjetli maǵlıwmat dereklerin ańlatadı".
Kóbinese "ádebiyat" termini hújjet penen sinonim sıpatında isletiledi. Bul tuwrı emes. Ádebiyat - bul jámiyetlik áhmiyetine iye jazba dóretpeler kompleksi bolıp tabıladı. Solay etip, bul termin kólemi hújjet penen salıstırılǵanda tar mániste, sebebi ol basqa, jazba bolmaǵan tárizde jazılǵan maǵlıwmat dereklerin óz ishine almaydı.
Dóretpeler baspa etilgennen keyin biz baspalar menen shuǵıllanamız. Baspa - bul baspaxana járdeminde ǵárezsiz túrde islep shıǵılǵan, redakciyalıq islewden ótken, izi basılǵan hám quramındaǵı maǵlıwmatlardı jetkeriw ushın mólsherlengen baspa. Baspa da hújjet bolıp tabıladı, biraq barlıq hújjetler baspa emes, sebebi olar belgilengen talaplarǵa juwap bermeydi.
"Baspa" termini ǵalabalıq paydalanıw ushın ámelde bolǵan hújjetti ańlatıw ushın da isletiledi. Baspa, baspa sıyaqlı, kontseptsiyanıń tar sheńberine iye. Solay etip, "hújjet", "ádebiyat", "baspa" atamaları hár qıylı semantik nuanslarǵa iye hám sol sebepli olardı teńlestiriw múmkin emes.
Do'stlaringiz bilan baham: |
