1-tema. Elementar fizika páni boyinsha túsinik. Tuwrí sízíqlí ózgermeli qozǵalís. Jobası

4. Mexanika hám onıń wazıypaları


Mexanika – fizikanıń bir bólimi bolıp, materiya háreketiniń eń ápiwayı hám eń ulıwmalíq formaların úyrenedi , ol denelerdiń yaki deneler bólekleriniń keńislikte bir-birine salıstırǵanda orın awıstırıwın sıpatlawshı mexanikalíq qozǵalıs haqqındaǵı táliymat bolıp tabıladı.
Mexanikanıń pán sıpatında rawajlanıwı biziń eramızdan aldıńǵı III ásirlerge barıp taqaladı. Usı dáwirdegi áyemgi grek alımı Arximed (287-212 eramızdan aldıńǵı jıllar) tárepinen rıchagtıń teńsalmaqlíq nızamınıń úyreniliwi onıń mexanika pániniń rawajlanıwına qosqan dáslepki úlesi dep qaraw mumkin. Mexanikanıń tiykarǵı nızamların İtaliya alımı G.Galiley (1564-1642) anıqlaǵan bolsa, ingliz alımı İ.Nyuton (1643-1727) bul nızamlardı úzil-kesil táriyplep berdi hám fundamental nızam sıpatında jetilistirdi.
Galiley hám Nyuton mexanikası klassikalíq mexanika dep aytıladı hám jaqtılíq tezligine qaraǵanda bir qansha kishi tezliklerde qozǵalatuǵın makroskopik denelerdiń qozǵalıs nızamların úyrenedi.
Jaqtılíq tezligine jaqın tezliklerde qozǵalıwshı makroskpik denelerdiń qozǵalıs nızamların A.Eynshteyn (1879-1955) ashqan salıstırmalılíq teoriyası úyrenedi. Mikroskopik denelerdiń (atomlar hám elementar bóleksheler) qozǵalıs nızamlarına kelsek, bulardı klassikalíq mexanika túsindire almaydı. Olardı kvant mexanikası úyrenedi.
Mexanika tómendegi úsh bólimdi óz ishine aladı: kinematika, dinamika hám statika.
Kinematika – denelerdiń qozǵalısın onı payda etken sebeplerge qarap emes, al olardıń qozǵalısı dawamında qaldırǵan izlerine (traektoriyasına) qarap úyrenedi.
Dinamika – denelerdiń qozǵalıs nızamların onı payda etken sebeplerge qarap, yaǵnıy kúsh tásirinde deneler qozǵalısın úyrenedi.
Statika - deneler sistemasınıń teńsalmaqlíq nızamların úyrenedi. Eger denelerdiń qozǵalıs nızamları málim bolsa, onda teńsalmaqlíq nızamlarında anıqlaw múmkin.

5. Materiya, waqıt, keńislik túsinigi, sanaq sisteması. Materiallíq tochka

Materiyanıń keńisliktegi hár qanday ózgerisine qozǵalıs delinedi. Materiya qozǵalısınıń eń ápiwayı túri mexanik qozǵalıs bolıp, ol deneler yaki dene bólekleriniń keńislikte bir-birine salıstırǵanda jıljıwın sıpatlaydı. Mexanikalíq qozǵalıstı keńislik hám waqıttan ajratilgan halda kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı, sebebi hár qanday hádiyse keńisliktiń qanday da bir ornında hám qanday da bir waqıtta bolıp ótedi.
Qozǵalısı izertlenip atırǵan deneniń turli momentlerde keńisliktegi halatların anıqlaw ushın sanaq sisteması qabıl etiledi. Hár bir qozǵalıs bazı bir sanaq sistemasına salıstırǵanda qaralıwı kerek. Bazı bir deneni ılaqtırıp, onıń úyge salıstırǵandaǵı qozǵalısın kórsek, bul halda úy sanaq denesin quraydı. Sanaq sisteması ushın jáne saat mexanizmı hám koordinata sisteması alınadı. Koordinata sisteması sonday tańlap alınadı, bunda onıń baslanǵısh tochkası dene qozǵalısınıń izertlene baslaw tochkasına tuwrı keliwi kerek.
Materiallíq tochka degende, forması, ólshemi hám dúzilisi kórilip atırǵan másele ushın ahmiyetke iye bolmaǵan, biraq málim massaǵa iye bolǵan dene túsiniledi.