1-tema. Elementar fizika páni boyinsha túsinik. Tuwrí sízíqlí ózgermeli qozǵalís. Jobası

8. Teń ólshewli hám teń ólshewsiz aylanbalı qozǵalıs.

İymek sızıqlı qozǵalısta dene tezliginiń san mánisi turaqlı bolsa, bunday iymek sızıqlı qozǵalıs teń ólshewli iymek sızıqlı qozǵalıs delinedi. Bunday qozǵalıstaǵı materiallíq tochkanıń normal hám tangencial tezleniwlerin kóreyik (1-súwret).

A hám B tochkadaǵı tezlikler ayırması: V₁ - V_o = at = FD. Teń tásir etiwshisi FD nı FC hám FE ge ajratamiz.
at = FD bolǵanlíqtan. a nı a_ hám a_n qurawshılarǵa ajratamiz. AB=dS dep alsaq, B tochka A tochkaǵa jaqınlastırılǵanda E tochka AD ústine túsedi. Sonday shártte OAB  AED; OA = R; AB = S;
(2.1)
(2.2)
(2.3)

(2.4)
(2.3)-teńlikti esapqa alıp
(2.5)
(2.2) hám (2.5) - teńliklerdi esapqa alıp, 1- teńlikti


(2.6)
İymek sızıqlı qozǵalısta tangencial tezleniw
(2.7)


menen ańlatıladı.
6-teńlik iymek sızıqlı qozǵalısta normal tezleniwdi ańlatadı hám iymeklik radiusı boylap orayǵa baǵıtlanǵan boladı. Tangencial tezleniw iymek sızıqqa urınba halda baǵıtlanǵan bolıp, tezliktiń ózgerisin ańlatadı. Deneniń tolíq tezleniwi:
(2.8)
yaǵnıy a_ hám a_n lardıń geometriyalíq jıyındısına teń boladı.
Materiallíq tochka R radiuslı sheńber boylap qozǵalıp atırǵan bolsa, onıń qozǵalısı múyeshlik tezlik hám múyeshlik tezleniw menen xarakterlenedi. Materiallíq tochka t waqıt ótkende  múyeshge burıladı (2-súwret).
Burılıw múyeshiniń waqıt birligi ishindegi ózgerisi menen anıqlanatuǵın vektorlíq shama materiallíq tochkanıń sheńber boyínsha múyeshlik tezligi delinedi.

yaǵnıy (2.9)
  rad/s.
Materiallíq tochkanıń sızıqlı tezligi


(2.10)
Eger bolsa, qozǵalıs sheńber boylap teń ólshewli boladı. Tochka tolíq bir márte aylanǵanda  = 2 hám t = T boladı. Ol halda /t = 2/T boladı. Aqırǵı teńlikten
(2.11)
kelip shıǵadı
Waqıt birligi ishindegi aylanıslar sanı, aylanıs jiyiligi delinedi.
(2.12)
yaki (2.13)
Múyeshlik tezleniw vektor shama bolıp, múyeshlik tezlikten waqıt boyínsha alınǵan tuwındı menen ańlatıladı.
(2.14)
 - rad/s² da ólshenedi.
(2.14) – teńlikten múyeshlik tezleniw aylanıs kósheri boyínsha múyeshlik tezliktiń artıw baǵıtı boylap baǵıtlanǵanlıǵı kelip shıǵadı.
Eger qozǵalıs teń tezleniwshi bolsa, múyeshlik tezleniw vektorı múyeshlik tezlikke parallel (3-súwret), qozǵalıs ásteleniwshi bolsa, múyeshlik tezleniw () múyeshlik tezlikke () qarama-qarsı baǵıtlanǵan boladı (4-súwret).