|
Sak-massagetlerdin` ma`mleketshiligi: Qadimgi da`wirdegi jazba dereklerde (Assiriya, Avesto, Bexustan jazi’wlari’) Baktriya, Sogdiana menen Xorezmliklerdin` arg`i’ jag`i’nda «jeldey esip shawi’p ju`rgen atli’ ko`shpeli turlar», saklar jaylasqan ayti’ladi’. Parsi’ dereklerinde turlar- saklar dep ataladi’, al grek avtorlari’ni’n` miynetlerinde turlar –skifler dep atali’p, ko`shpeli sharwalardi’n` skifler ati’ ko`pshilik ilimiy a`debiyatlarda qabi’l etilgen.
Sak qa`wimlerdin` qoni’s basqan en` u`lken aymaqlari’ Jetisuw. Bul jerde tigraxawda saklar jaylasqan, ekinshi Aral jag`alawi’ menen A`miwda`r`ya ha`m Si’rda`r`ya del`ta boylari’nda massagetler ornalasqan. Tigraxawda esteliklerine Jetisuwdag`i’ Ili da`r`ya boylari’ndag`i’ I’si’q, Besshati’r ha`m Kegen qa`biristanlari’ jatadi’. B.e.shekemgi VII-VI a`sirlerde, Qubla Aral boyi’nda, Aral-Kaspiy arali’g`i’nda malika Tumaris basqarg`an, sak (massagetlerdin`) ma`mleketi du`ziledi. B.e.shekemgi VI a`sirdin` birinshi yari’mi’ndag`i’ bul ata –babalari’mi’z bolg`an sak-massagetler du`zgen a`skeriy demokratiyali’q konfederatsiya, qaraqalpaqlardi’n` en` a`yyemgi ha`m erte ma`mleketshiliginin` baslani’wi’ edi. Saklardi’n` oti’ri’qshi’ boli’p jasag`an ma`kan jaylari’ qalalari’ qorg`anlari’na Shirik-rabad, Jan`ada`r`ya ha`m Inkarda`r`ya boyi’ndag`i’ qoni’s ori’nlar, Si’rda`r`ya del`ta jag`asi’ndag`i’ Jetiasar ma`kanlari’ kiredi. Bul esteliklerdin` do`gereginen suwg`ari’w kanallari’ ha`m diyxanshi’li’q ati’z qaldi’qlari’ tabi’ladi’. Saklardi’n` turaq jaylardi’ sali’wda quri’li’s materiallardi’ paydalani’wda, gerbishten imarat sali’wda Xorezmlilerdin` ma`deniy ta`siri sezilse ha`m qural jaraqlardi’ islewde Xorezmlerge sak massagetlerdin` ma`deniy ta`siri bolg`an.
Jazba derekler arasında en’ a’yyemgi jazba dereklerdin’ birini Avesto bolıp esaplanadı. İlimiy ortalıqta b. e. sh. VI-V a’sirlerdegi Axemeniyler imperiyasının’ ma’mleketlik dini bolg’an zoroastrizm da’slep Baktriyada, yamasa Xorezmde payda bolg’an degen pikirler bar. Ko’pshilik ilimpazlar Avestonın’ watanı Qubla Aral boyı, yag’nıy Xorezm dep esaplaydı. Son’g’ı waqıtları tabılg’an onın’ aqırg’ı bo’limi «Videvdattag’ı» Urvanı-Urgenish, Vurukshanı-Aral, Arvididi-a’miwda’rya degen boljawlarda ushrasadı. Avestanın’ gimni «Mitre»de Orta Aziya territoriyasına tiyisli jerler eske alıng’an edi. «Ellerde jen’ipaz sarkardalar birneshe atlanıslarg’a shıqtı, ol jaqta biyik tawlar eteginde jaylawlar ko’p, sharwashılıqqa jaylı, bul jaqta teren’ ko’lge shekem ken’islik bar. Sonday-aq Gerat, Merv, Sogd, Gava ha’m Xorezm» dep ko’rsetiledi. «Avesto»da ilimpa’n, turmıstın’ ha’mme tarawları boyınsha jeterli mag’lıwmatlar bar. Qubla Aral boyları h’aqqında Dariy I din’ belgili Beh’ustun jazıwlarında, axemeniylerge g’a’rezli satraplıqlar arasında Xorezm atı da ushrasadı. a’yyemgi grek ha’m Rim tariyxshıları Gerodot, Ktesiy, Arrian, Kvint Kurtsin Ruf, Strabon ha’m tag’ı basqalardın’ shıg’armalarında Qubla Aral boyları h’aqqında bah’alı mag’lıwmatlar ushrasadı. Qubla Aral boylarının’ a’yyemgi da’wirin u’yreniwde Abu Rayxan Beruniydin’ shıg’armaları bah’alı derek bolıp esaplanadı. Onın’ bah’alı shıg’armalarının’ biri «a’yyemgi xalıqlardan qalg’an estelikler». Beruniydin’ aytıwınsha Xorezm ma’deniyatı a’yyemgi ma’deniyatlardan bolıp, onın’ tiykarı eramızdan aldın’g’ı XIII-a’sirge barıp taqaladı. Beruniy Xorezmiyler, Sog’diyler ha’m basqa xalıqlardın’ bayramları, Xorezm kalendarı, h’.t.b. h’aqqında mag’lıwmatlar qaldırg’an. Qubla Aral boyında 1937-jılı S.P.Tolstov basshılıg’ında Xorezm arxeologiyalıqetnografiyalıq ekspeditsiya qırıq jılg’a shamalas ilimiy izertlew jumısların alıp barıwları na’tiyjesinde xalqımızdın’ a’yyemgi da’wirine tiyisli tariyxının’ jan’a betlerin ashtı ha’m onı ja’h’a’nge tanıttı. Ma’selen, U’stirttegi Shaxpaxlı, Esen ha’m t. b. esteliklerdin’ arxeolog E.Bijanov ta’repinen ashılıwı u’lkemizde adamzat balasının’ a’yyemgi tas da’wirinen baslap jasap kiyatırg’anlıg’ın da’lilledi. Al, V.N.Yagodinnin’ baslaması menen ashılg’an U’stirttegi «Sırlı aranlar» ja’h’a’n arxeologiyasında jan’a ashılıwlar qatarınan orın aldı. U’lken Aybu’yir qalasın izertlew waqtında M.Mambetullaev ta’repinen tabılg’an jazıwlar Orta Aziyadag’ı en’ a’yyemgi jazıwlar qatarına jatadı. Usı ha’m basqada jergilikli ilimpazlardın’ izertlewi na’tiyjesinde Qaraqalpaqstan tariyxı ja’nede bir ju’z eliw mın’ jıldan aslamıraq da’wirge teren’lestirildi. Bul izertlewler u’lkemizde a’yyemgi adamlardın’ ma’deniy izleri en’ a’yyemgi da’wirlerge barıp taqalatug’ınlıg’ın da’lilledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
