1-tapsırma: Qaraqalpaqstan aymag`i’ a`yyemgi adamlar ma`kani’



Download 20,39 Kb.
bet5/7
Sana31.12.2021
Hajmi20,39 Kb.
#219982
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
Qq tariyx 1-tema Doshanova

A`mirabad ma`deniyati’: Bronza da`wirinin` son`g`i’ basqi’shi’nda Qaraqalpaqstan aymag`i’nda A`mirabad ma`deniyati’ qa`liplesedi (b.e. shekemgi IX-VIII a`sirler). A`mirabadlar, Tazabag`japlardi’n` da`stu`rin dawam etedi. Olardi’n` xojali’g`i’ kompleksli bolg`an, diyxanshi’li’q, sharwashi’li’q, bali’qshi’li’q ha`m o`nermentshilik penen shug`i’llanadi’. Turaq jaylardi’n` diywallari’n paqsadan sali’p, geyde jer to`lelerde de jasaydi’. Xojali’q buyi’mlari’n bronzadan isleydi. A`miabad ma`deniyati’na tiyisli esteliklerge: Bazar 1, Qawi’ndi’ 1, Ko`kshe 1, U`stritte Qaraqudi’q, Sulama h.t.b. kiredi.

Qaraqalpaqlar XV a`sirdin` ekinshi yariminan XVI a`sirdin` ekinshi yarimina deyin Nog`ay xanlig`inin` quraminda boladi. XV-XVI a`sirlerdin` arasinda Nog`aylar awqaminin` ishinde qaraqalpaqlardin` tili ha`m ma`deniyatinin` tiykarg`i belgileri qa`liplesedi. XVI a`sirdin` basinda Sheybani xan, Orta Aziyani jawlap aliwina baylanisli Sariqamis ha`m Uzboy boylarindag`i tu`rkmen, o`zbek, qazaq, qaraqalpaqlardin` ko`pshiligi ha`zirgi Qaraqalpaqstan jerine ko`ship kelip qon`islasqan. Sheybaniy xan da`wirinde Qipshaq sahrasinan qan`li, mang`it, katagan, kerder h.t.b. uriw ha`m qa`wim birikpeleri ko`ship keledi. Jergilikli xaliqlardin` etnikaliq quramina a`dewir 72 o`zgertedi. XVI a`sirden A`miwda`r`ya o`z bag`darin U`stirt tu`sliginen arqag`a o`zgertip, ha`zirgi ang`ari menen Aralg`a quyadi. Son`liqtan, Sarikamis, Uzboy boylarindag`i tu`rkmen, qaraqalpaq, o`zbek, qazaqlardin` ko`pshiligi ha`zirgi Qaraqalpaqstan jerine kelip qon`islasadi. 1985 jili Qon`irat qalasina jaqin ornalasqan ashamayli awilinin` turg`ini A`bdiraxman uli To`legen 92 jasta, aralli o`zbek, etnograflarg`a bizin` ata-babalarimiz bul jerge 10 ata bunnan burin (250 jil) U`stirt tu`sligindegi, Uysin, Qon`irat, Eliken, Jiydeli Baysin sha`ha`rinen suwsizliq na`tiyjesinle ko`ship kelgen. Qaraqalpaq qa`harman da`stani “Alpamista“g`i waqiya sol Jiydeli Baysinnan baslanadi. Alpamis o`zbek xalqinin` perzenti bo’lip ko`rinedi. Qon`irat qalasinin` tu`sliginde Jin`ishke arnasinin` boyinda jasag`an Qaniyaz uli Qabil ag`a, aralli o`zbek 1904 jili tuwilg`an, o`zinin` ata-babalarinin` bul jerge U`stirt tu`sligindegi Balkan tawinan bunnan 8 ata burin (200 jili burin) ko`ship kelgenin aytadi. Bul eki jasi u`lkenlerdin` ma`limlemeleri XVI a`sirdin` aqiri, XVII a`sirdin` baslarina tuwri keledi. Tumen atamasi orta a`sirlerde on min` degendi an`latadi. Mayqi biydi ol xaliqlar o`zlerinin` ata-babalari dep esaplaydi. Mayqi biy XIII a`sirde jasag`an. Tumen atamasi XVI a`sirdegi ha`r tu`rli qa`wimler birikpesi 92 o`zbek uriw ha`m qa`wimlerinin` birikpesine jaqin keledi. Olar Orta Aziya ha`m Qazaqstannin` ko`plegen jerlerinde XII-XVI a`sirlerde jasag`an tu`rkiy xaliqlari. Bular ha`r tu`rli jag`daylarg`a baylanisli ko`ship, qonip, aralasip jasag`an. Misali, 1723 jili Abulxayirxannin` Sirda`r`ya boyindag`i xaliqlarg`a topilip, ol jerdegi xaliqlardin` ko`pshiligin Orta Aziyag`a ko`ship ketiwge ma`jbu`rledi, son`liqtan Sirda`r`yali qaraqalpaqlar, aralli o`zbekler XVIII a`sirde Araldin` tu`sligine ko`ship kelip qon`islasadi. Bul jag`day jergilikli qaraqalpaq xalqinin` etnikaliq quramin ko`beytti. Sonin` menen birge qaraqalpaq etnosinin` bo`lekleniwi, ata-makaninan ko`shiwlerine ma`jbu`r qilg`an. Go`ne Urgenish ha`kimi Niyaz benen kelispewshilik bolip Go`ne Urgenishte jasap atirg`an qaraqalpaqlar 1670 jillari ko`shedi. Olar da`slep Aqmeshit, onnan Tu`rkistan qalasina, onnan Shimkent, Tashkent, Chinaz, Jizzaq keyin Zarafshan jag`larina (1770-1840 jj.) kelip qon`islasqan. Olardin` tilinde, da`stu`rlerinde aziraq o`zgerisler bolg`anlig`i menen sanasinda uriw ha`m o`z etnos atamasin saqlap subetnos tu`rinde jasag`an. Diyxanshiliq, o`nermentshilik penen shug`illang`an. Sondayaq, ol ko`shken qaraqalpaqlardin` o`z ata-ma`kanina qaytip ko`ship kelgenligin ko`rsetedi. Bul misallardan etnos bir tutas jerde jasap, bir tilde so`ylep, etnikaliq birlikte boliwi sha`rt emesligi ko`rinedi. Olardin` bir etnonimde, o`z-ara birlik haqqinda tu`sinikte belgili bir ma`deniyatqa iye bolip sha`rt ekenligi ko`rinedi. Etnogenez ha`m etnos o`zgermeliligi ko`rinedi. Belgili bir da`wirde etnos ha`r tu`rli jag`daylarg`a baylanisli etnos ha`m subetnosqa bo`linedi. Bul etnostan bo`lingen subetnos buring`i atamasin saqlamawi, o`zgertpewi mu`mkin. Ol ekinshi bir etnosti qa`liplestiriwde mu`mkin. Ba`rinende beter hesh bir etnos uriw bolmasa bir qa`wimnen emes, bir neshe uriw qa`wimler birikpesinen qa`liplesetug`inlig`i qaraqalpaqlardin` etnikaliq tariyxinan da ko`rinedi Misali, qaraqalpaqlardag`i uriw ha`m uriw birikpeleri, Qon`irat, Qipshaq, Qanli, Balg`ali, Qazayaqli, Kanjig`ali, Uysin, Nayman, Qiyat, Mu`yten, Katagan, As etnonimler o`zbeklerde, tu`rkmenlerde, qazaqlar menen qirg`izlarda, bashkirler menen Arqa Kavkazdag`i nog’aylarda bolg`an. Bular o`z a`tirapindag`i uriwlar menen birigip belgili bir etnosti qurag`an. XVI a`sirdin` ekinshi yariminda Rossiyanin` Astraxandi basip aliwi, sondayaq Nog`ay mirzalarinin` arasindag`i ja`njeller sebepli qaraqalpaqlar Nog`ay xanlig`inan Sirda`r`ya boylarina ko`ship keledi. Belgili shig`isti izertlewshi B.Axmedov qaraqalpaqlardin` 1578 ha`m 1582 jillari Buxara xanlig`indag`i siyasiy gu`reslerge belsene qatnasqanlig`in ko`rsetedi. XVII a`sirdin` basinda A`miwda`r`ya o`zinin` buring`i aqqan izine burilip Aralg`a quyadi ha`m onin` tu`slik ta`repin, yag`niy a`yyemgi qaraqalpaq jerlerin suwlandira baslaydi. Usig`an baylanisli qaraqalpaqlapdin` arasinda o`z ata-jurtina qaytiw ha`reketi payda boladi.


Download 20,39 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish