1. tabiat va inson

48.ARXIMED KUCHI. ARXIMED QONUNI 
 
Suyuqlik ichida turgan jismni itarib chiqaruvchi kuch 
kattaligini hisoblash mumkin. Ammo uni quyidagi rasmda 
tagvirlangan asbobdan foydanib, tajribada aniqlash oson. 
Prujinaga kichikroq chelak-cha va stilindr formasidagi 
jism osib qo’yiladi. Prujinaning cho’zilishini shtativdagi 
stryelka 
qayd qilib (quyidagi rasm), jismning havodagi og’irligini 
ko’rsatadi. Stilindrni yuqoriroq ko’tarib, uning ostiga 

---

30 
ichida jo’mragigacha suyuqligi bo’lgan jo’mrakli idish 
qo’yiladi va silindr suyuqlikka butunlay botiriladi 
(quyidagi rasm). Bunda suyuqlikning hajmi stilindr 
hajmiga teng bo’lgan qismi jo’mrakli idishdan 
stakanchaga quyiladi. Prujinaning ko’rsatkichi yuqori 
ko’tariladi, suyuqlik ichidagi jismning og’irligi 
kamayganini ko’rsatib, prujina qisqaradi. Bu holda 
jismga og’irlik kuchidan 
tashqari, yana uni suvdan itarib chiqaruvchi kuch ham 
ta’sir qiladi. Agar chelakchaga stakanchadagi suvni 
quysak u holda prujina ko’rsatkichi o’zining dastlabki 
holatiga kaytadi (quyidagi rasm). 
Bu tajribaga asoslanib shunday xulosa chiqarish 
mumkin, ya’ni suyuqlikka butunlay botirilgan jismni 
itarib chiqaruvchi kuch bu jism hajmiga teng hajmli 
suyuqlik og’irligiga teng. 
Agar shunga o’xshash tajribani biror gaz ichiga 
tushirilgan jism ustida o’tkazilsa, bu tajriba jismni 
gazdan itarib chiqaruvchi kuch bu jism hajmiga teng 
hajmli gaz og’irligiga teng ekanligini ko’rsatgan bo’lur 
edi.
Jismni suyuqlik yoki gaz ichidan itarib chiqaruv-chi 
kuch shu kuch mavjudligini birinchi bo’lib ko’rsatgan va 
uning qiymatini hisoblab chiqargan qadimgi grek olimi 
A r x i m e d sharafiga arximed kuchi deb ataladi. 
Agar jism og’irligi vakuumda P=mg bo’lsa, bunda 
m-jism massasi, u holda shu jismning suyuqlik (yoki 
gaz) ichidagi og’irligi P
1
arximed kuchi F
A 
qadar kam 
bo’ladi, ya’ni P
1
=gm-gm
1
, bunda,
bunda m
1
-suyuqlik 
(gaz) ichidagi jism hajmi qadarli suyuqlik yoki gazning 
massasi. Shuning uchun ayrim hollarda suyuqlik (yoki 
gaz) ichiga botirilgan jism o’zining hajmi qadarli siqib 
chiqar-gan suyuqlik (yoki gaz) og’irligicha o’z 
og’irligidan yo’qotadi. Odatda, Arximed qonuni shunday 
ta’riflanadi. 
Zichligi 

bo’lgan suyuqlikda hajmi V bo’lgan jismga 
ta’sir qiluvchi Arximed kuchini hisoblaymiz. 
Arximed kuchi jism hajmi qadarli suyuqlik og’irligiga 
teng. Demak F
A
=P=mg. Jism siqib chiqargan 
suyuqlikning massasi m ni uning zichligi va hajmi orqali 
ifodalash mumkin, m=

s
V. Bu holda quyidagini hosil 
qilamiz:
V
g
F
s
A


1 - m a s a l a . Hajmi 1,6 m
3
bo’lgan toshga ta’sir 
qiluvchi dengiz suvining itarish kuchini aniqlang. 
N
V
g
F
s
A
16480
6
,
1
1030
10






. 
2-masala. Jismning havodagi vazni 20 N suyuqlik-dagi 
vazni 12 N bo’lsa, unga ta’sir etuvchi arximed kuchi 
nimaga teng? 
N
P
P
F
A
8
12
20
1





1. Suyuqlik ichiga butunlay tushirilgan jism qanday kuch 
ta’siri ostida suyuqlik ichidan itarib chiqarili-shini 
tajribada qanday aniqlash mumkin? 2. Bu kuch nimaga 
teng? 3. Jismni suyuqlik yoki gaz ichidan 
itaribchiqaruvchi kuch qanday kuch deyiladi? 4. 
Arximed kuchini qanday hisoblash mumkin? 5. Arximed 
qonuni qanday ta’riflanadi?