1. Sun’iy intellekt va uning rivojlanish bosqichi Androidlar va elektromexanik robotlar

 
3. Intellektual sistemalar 
Sun‟iy intellekt borasida oxirgi yil ichida olib borilayotgan tadkikotlarni 
shartli ravishda uch boskichga bo„lish mumkin. Birinchi boskichda olimlarning 
xarakati evristik (mutaxassisning tajribasi asosida) izlash nazariyasini yaratishga 
va faoliyat yoki intellekt darajasiga tegishli bo„lgan «masala yechuvchilar»ni 
yaratish bo„yicha muammoni xal kilishga karatilgan. Tadkikot uchun instrument 
(asbob) bulib EXM xizmat kilgan, xar xil uyinlar, oddiy musika asarlari, 

---

matematik masalalar o„ylab topilgan. Shunga o„xshash masalalarni tadkikot 
uchun 
tanlash, 
muammo 
muxit 
(bunday 
muxitda 
masalani 
yechish 
tarmoklanadi)ning oddiyligi va anikligini, yetarli darajada oson tanlab olish 
imkoniyatini va «usulga karab» sun‟iy konstruksiyani tuzishni talab kiladi. Bu 
yunalishda bir kancha yutuklarga erishildi. Xususan shaxmat programmalari 
xozir juda yukori takomilga yetkazildi.Bu programmalar uchun tanlab olish 
xarakterli bo„lib, odatda teoremalarni isbotlash jarayoni, o„yinning ketishi va 
xokazolar juda katta sonli imkoniyatlardan tanlanadi. Xar bir masa lani yechish 
maksadga erishishda istikboli bulmagan imkoniyatlarni shartta olib tashlash va 
istikbollilarini ajratib olish evristik usul (algoritm)larning takomillashganiga 
boglik. Lekin bunday moxiyat asosida A. Nyuell va G. Saymon tomonidan 
yaratilgan «universal masalalar yechuvchi»ni yaratishga bulgan urinish bexuda 
ketdi, chunki evristik algoritmlar xar bir masalaning xususiyatiga kuchli darajada 
bog„lik.
 
Asosiy kiyinchiliklar masalani yechish uchun yaratilgan usullarni sun‟iy 
muxitlarda emas, balki xakkoniy muxitda ko„llashga urinish jarayonida sodir 
buldi. Bu kiyinchiliklar tashki dunyo tug„risidagi bilimlarni ifodalash 
muammolari bilan, bu bilimlarni saklashni tashkil kilish va ularni yetarli 
darajada izlash, EXM xotirasiga yangi bilimlarni kiritish x amda eskirib 
kolganlarini olib tashlash, bilimlarning tulaligi va bir -biriga zidligini tekshirish 
va shunga uxshashlar bilan borlik. Ko„rsatilgan muammolar bugungi kunda xam 
tula yechilmagan, lekin xozirgi paytga kelib shu narsa ravshan bulib koldiki, 
muammolarni yechish samarali sun‟iy intellekt sistemasini yaratishning kaliti 
ekan. 
Ikkinchi boskichda asosiy e‟tibor ( O„tgan asrning 60-yillarning oxiridan to 70 
yilgacha) intellektual robotlar (real uch o„lchovli muxitda mustakil xolda xarakat 
qiladigan va yangi masalalarni yechadigan robotlar) ko„rishga karatildi. 
Bu borada «intellektual» funksiyalarning kerakli doirasi: maksadga 
yunaltirilgan xulk (xolat)ni ta‟minlash, tashki muxit to„g„risidagi axborotlarni 
qabul kilish, xarakatlarni tashkil etish, o„kitish, odam va boshka robotlar bilan 
mulokotni uyushtirish tadkik kilindi va amalga oshirildi. Masalan, robotlarda 
maksadga yunaltirilgan xulk (xolat)ni ta‟minlash uchun ular atrof-muxit xakida 
bilimlar majmuasiga ega bulishi zarur. Bu bilimlar robotga tashk i muxit modeli 
kurinishida kiritib kuyilishi lozim. Robotning tashki muxit modeli bu o„zaro 
bog„langan ma‟lumotlar yirindisi bulib, bu ma‟lumotlar mos sinfdagi masa lalarni 
yechish uchun kerak. Robotning bilimlar sistemasiga muxitning «fikrdagi» 
uzgarishini kayta ishlab chikarish va shu asosda navbatdagi masalani yechishga 

---

imkon beruvchi algoritmlar xamda bu rejani baja-rilishini va oldindan 
rejalashtirilgan xarakatlarning kutilayotgan natijalarini nazorat kiluvchi 
algoritmlar kiritilishi kerak. Demak, intellektual robotlar bilimlar manbaiga ega 
bulishi shart. Bu bilimlar, manbaida bilimlar va maxsus blok («reja tuzuvchi») 
sakdanadi. «Reja tuzuvchi» blokning zimmasiga robotning xarakati 
programmasini tuzish yuklangan. Bu xarakat programmasi robot tomonida n 
kabul kilinadi va robotning sensor (kurish vositasi) sistemasi orkali kuzatiladi. 
Robotning ish jarayonida «yechuvchi blok» bulishi kerak. Bu blok robotning 
xarakati tugrisidagi yechimni kabul kiladi. Xar ikkala blok bilimlar manbaida 
saklanuvchi bilimlar asosida ishlaydi. 
Bu boskichda ayrim muammolzr aniklandiki, intellektual robotlar yaratishda 
ularni xal etish zarur. Shunday muammolarga faoliyat kursatadigan muxit 
xakidagi bilimlarni tasavvur etish, kuz bilan kurganlarni uzlashtirish, 
uzgaruvchan muxitda robotlar xulki (xolati)ning murakkab rejalarini tuzish va 
robotlar bilan tabiiy tilda mulokotda bulish kiradi. 
Uchinchi boskichda tadkikotchilarning e‟tibori amaliy masalalarni yechish 
uchun muljallangan intellektual sistemalarni yaratish muammolarig a karatildi. 
Xar kanday intellektual sistema, uning kayerda kullanishiga boglik bulmagan 
xolda, 
odam-mashina 
sistemasidir. 
Mashina 
sifatida 
EXM 
ishlatiladi. 
Sistemaning vazifasi oxirgi foydalanuvchiga u yoki bu masalani yechishda 
uning kasbi faoliyati doirasida malakali mutaxassis (ekspert) larning yillar 
davomida orttirgan bilimlaridan foydalanish uchun imkoniyat yaratishdan iborat. 
Buning uchun EXM tarkibiga bilimlar manbai va intellektual interfeys kirishi 
kerak. Bilimlar manbaida xarakterli bulgan masalalarni yechish usullari xakidagi 
axborotlar saklanadi. Intellektual interfeys masalani yechish jarayonida oxirgi 
foydalanuvchi va sistema urtasidagi uzaro munosabatni (xarakatni, ishlashni) 
ta‟minlaydigan sunggi foydalanuvchining xamma vositalarini o„z i chiga oladi. 
Intellektual interfeysda «yechuvchi» va mulokot sistemasini ko„rsatish 
mumkin. «Yechuvchi» bilimlar manbaidan keladigan ma‟lumotlar asosida 
foydalanuvchi uchun kerakli programmalarni avtomatik tarzda birlash -tiradi. 
Mulokot sistemasi bu bilimlar manbaida foydalanuvchi tilidan bilimlarni 
tasavvur kilish tiliga utkazishni xamda teskari jarayonni amalga oshi -radigan 
translyator («tarjimon»)lar majmuasidir. 
Sun‟iy intellektli sistemalarga: informatsion-qidiruv sistemalari (savol-javob 
sistemalari), xisob-mantiq sistemalari va ekspert sistemalari kiradi.

---

Intellektual informatsion-qidiruv sistemalari EXM bilan muloqot jarayonida 
foydalanuvchilarning tabiiy tilga yaqin bo„lgan kasb tillarida so„nggi 
foydalanuvchilar (programma tuzmaydiganlar) bilan ma‟lumotlar, bilimlar 
manbalari o„rtasida o„zaro muloqotni ta‟minlaydi. Bu sistemalar sun‟iy intellekt 
sistemalarining dastlabkilaridan bo„lib, ular ustida olib borilgan tadqiqotlar 
xisoblash texnikasi rivojlanishi bilan uzviy bog„liq bo„lgan. 
Xisob-mantiq sistemalari, amaliy matematika va programmalashtirish soxasida 
mutaxassis bo„lmagan so„nggi foydalanuvchilarni, murakkab matematik usullar 
va shunga mos amaliy programmalardan foydalanib,o„zaro muloqot shaklida 
o„zlarining masalalarini EXMda yechishni ta‟minlaydi.