1. Sun’iy intelekt, va uning yaratilish tarixi

167 Umumiy va bazaviy bilimlar
Fan soxasi haqida saralab olingan bilimlar bazaviy bilimlar, masalani yechishda qaror qabul qilishda ishlatiladiganlari esa umumiy bilimlar deyiladi. SHunday qilib, ETdagi BB faktlar va qoidalardan iborat bo’ladi, qaror qabul qilish mexanizmida esa yangi bilimlar uchun qoidani qanday shaklda qabul qilishni aniqlashtiruvchi interpretator va bu qoidalarni qanday tartibda qabul qilishni o’rnatuvchi dispetcher bo’ladi.
168 Oddiy axborotni qayta ishlovchi dasturlar va ET larning farqlari

1. 
   An’anaviy komp’yuter dasturlari – ixtiyoriy qo’yilgan masalaga ular doim bir xil jarayonlar ketma-ketligida yondashishadi; ET har bir qo’yilgan masalaga xususiy yechim daraxtini quradi.
   
2. 
   ET ixtiyoriy simvolli ifodani (masalan, kontseptual, makon va zamon munosabatlari) qayta ishlaydi. Agar oddiy dasturlarda maqsad – sonli qiymatlarni hisoblash, o’zgarmaslarni to’plash va xotiradan chiqarish bo’lsa, ET uchun maqsad – ob’ektlar va hodisalar oqimini kuzatishda oldindan asosli ko’rsatmalar va tavsiyalar berishdan iborat.
   
3. 
   Agar an’anaviy dasturlar matematik qoidalardan kelib chiqsa, ET ishlashi esa belgilarni qayta ishlashga va evristik mulohazalarga asoslanadi.
   

169 ET lar tarkibi. Bilimlar bazasi – BB
170 ET lar tarkibi. Mantiq chiqarish mashinasi – MChM
171 ET lar tarkibi. Ifodalash ichki tizimi
176. Bilimlarni namoyish etish modellari. Evrestik model
Bilim/- namoyish etish modellariga mantiyi model va evrestik model/ kiradi. Mantiqiy model/ asosida formal nazariyani tushinish yotadi. Mantiqiy modellarda alohida bilim/ birliklari orasida mavjud bo’lgan munosabat/ formal nazariy= sintaktik bilimlari orqali ifodalanadi. Mantiqiy mode/+ farqlangan holda evrestik mode/ u yoki bu muammoli soxaga spetsifik xususiyat beradiga turli xil vosita/ to’plamiga ega. Evrestik mode/ mantiqiy model/ va imkoniyat/ yoki qobiliyat/- xolis namoyon etishdan kelib chiqadi, ya’ni muammoli soxa va samarali foydalanilayotgan chiqarish mexanezmi ko’rsatishdan. Evrestik modellar quydagicha bo’ladi: 1. Tarmoqli. 2. Freymli. 3. Ishlab chiqiladigan
177. Evrestik model. Evrestik model turlari
Mantiqiy modellardan farqlangan holda evristik modellar u yoki bu muammoli sohaga spesifik xususiyat beradigan turli xil vositalar to‘plamiga ega. Evristik modellar mantiqiy modellar va imkoniyatlar yoki qobiliyatlarni xolis namoyon etishdan kelib chiqadi, ya’ni, muammoli soha va samarali foydalanilayotgan chiqarish mexanizmini ko‘rsatishdan. Evristik modellar quyidagicha bo‘ladi:

3. 
   tarmoqli
   
4. 
   freymli
   

3. ishlab chiqiladigan
178. Mantiqiy modellar bilan ishlashda amal qilinishi zarur bo’lgan qoidalar
Mantiqiy modellar bilan ishlashda quydagi qoidalarga amal qilish zarur:

1. 
   Dalillar tartibi xar doim berilgan predmet sohasiga qabul qilingan predikatlar izohi bilan mos holda berilishi kerak. Dasturchi dalillarning fiksirlangan tartibi haqidagi qarorni qabul qiladi va boshidan oxirigacha unga amal qiladi.
   
2. 
   Predikat dalillarning istalgan miqdoriga ega bo‘lishi mumkin.
   

Predikatdan tashkil topgan va u bilan dalillar orqali bog‘langan alohida fikrlar, murakkab fikrlarga mantiqiy bog‘lamalar orqali bog‘lanishi mumkin: VA(END, ), YoKI (or, ), YO‘Q (not, ~), →- AGAR..., UNDA formasini yo‘naltirish uchun foydalaniladigan implikatsiyalar.
179. Kvantorlar. Kvantorlarning turlari
Fikrlarda dalil sifatida o‘zgaruvchilar ishlatilishi mumkin. Bunday holatda o‘zgaruvchilar bilan ishlash uchun kvantor tushunchasi kiritiladi.
Kvantorlar 2 turda bo‘ladi:

1. 
   Umumlik kvantori
   
2. 
   Mavjudlik kvantori
   

, barcha ayrim sohaga tegishli bo‘lgan qovusdagi o‘zgaruvchilar haqiqiy bo‘lishi kerakligini bildiradi.
oznachaet, x mazmunlardan faqat ayrimlarigina haqiqiy ekanini bildiradi.
va bir-birining xossasi bo‘lishi mumkin
180. Fremlar. Fremlarning yutuq va kamchiliklari
Freym (angl. Frame – karkas yoki rom) – bu ayrim standart holat yoki abstrakt ko‘rinishlarni namoyish etishga asoslangan bilimlar strukturasidir.
Freym- bu qandaydir standart situatsiya uchun mo‘ljallangan ma’lumotlarni deklarativ keltirilishidir. Freymlarni tarmoq ko‘rinishida ko‘rsatish mumkin. Unda yuqori tabaqalar ularning ma’nosini namoyish etadi va xar qanday sharoitda chin qiymatga ega bo‘ladi. Pastki tabaqa konkret informatsiya bilan to‘ldirilgan slotlar bilan to‘ldiriladi. Xar bir slotni shart-sharoitining ta’siri bo‘ladi. Freymlarni quyidagi konstruksiya bilan ifodalash mumkin:
F=[,…]
F-freym nomi
ri-slot nomi
vi-slotning qiymati.
181. SI va uning asosiy yo’nalishlari
SI-bu dasturiy muhitning shunday tizimiki unda inson tafakkuri kompyuter jarayoniga imitatsiyalangan. SI atamasi 1956-yilda AQSh ning Stenford universiteti tomonidan taklif qilingan. 1969-yilda Vashingtonning Dartsmut kollejida SI bo’yicha 1-Xalqaro birlashma konferensiya bo’lib o’tadi va SI termini qonunlashtiriladi. SIning asosiy yo’nalishlariga Neyrokbernetika va “Qora yashik (quti)” kibernetikasi kabilar kiradi. Neyrokbernetikaning asosi inson miyasi neyronlardan tashkil topga. Demak fikirlay oladigan qurilma neyrokibernetika asosi hisoblanib dasturiy va uskunaviy vositalardan iborat bo’ladi. Neyronlarni birlashmasi esa neyron tarmoqlari deb ataladi. Kibernetikaning “qora yashik” uchun esa qurilmaning fikirlash uskunasi qanday bo’lishidan tashqari har xil savollarga odam miyasiga o’xshab javob bera oladigan edi.
182. SI ni yaratishning Neyrokbernetika yo’nalishi
SIni yaratish to’g’risidagi nazariya izlanish/ ispan faylasufi matematigi va shoiri bo’lgan R.Lulliy har xil masala/- yechadigan mexanik mashina yara-tishga harakat qilgan. XVIII asrda yashagan Leybnits va Dekart bir-biri+ alohida universal til taklif etishgan. Lekin asosan SI ilmi= yo’nalishi sifa-tida rasmiy kelib chiqishi XX asr= 40-yil/~ to’g’ri keladi. 1969-yilda Va-shington= Dartsmut kollejida SI bo’yicha 1-Xalqaro birlashma konferen-siya b/b o’tadi va SI termi- qonunlashtiriladi. SI= asosiy yo’nalish/~ Ney-rokbernetika va Qora yashik kibernetikasi kabi/ kiradi. Neyrokbernetika= asosi inson miyasi neyron/+ tashkil topgan. Demak fikirlay oladigan quril-ma neyrokibernetika asosi hisoblanib dasturiy va uskunaviy vosita/+ iborat bo’ladi. Neyron/- birlashmasi esa neyron tarmoq/i deb ataladi. Bunday neyron tarmoq/- 1956-1965 yil/da F.Rozenblat va Mak-Kallakom yarati-shadi ya’ni inson ko’zini miya orqali bog’lanish modelini ishlab chiqadi

183. SI larni yaratishning “Qora yashik” yo’nalishi

SIni yaratish to’g’risidagi nazariya izlanish/ ispan faylasufi matematigi va shoiri bo’lgan R.Lulliy har xil masala/- yechadigan mexanik mashina yara-tishga harakat qilgan. XVIII asrda yashagan Leybnits va Dekart bir-biri+ alohida universal til taklif etishgan. Lekin asosan SI ilmi= yo’nalishi sifatida rasmiy kelib chiqishi XX asr= 40-yil/~ to’g’ri keladi. Shu paytda N.Viner kibernetika fanifa asos solidi. 1969-yilda Vashington= Dartsmut kollejida SI bo’yicha 1-Xalqaro birlashma konferensiya b/b o’tadi va SI termi- qonunlashtiriladi. SI= asosiy yo’nalish/~ Neyrokbernetika va Qora yashik kibernetikasi kabi/ kiradi. Kibernetikaning “qora yashik” uchun esa qurilmaning fikirlash uskunasi qanday bo’lishidan tashqari har xil savollarga odam miyasiga o’xshab javob bera oladigan edi.
184. SI rivojlanish yo’nalishlari. Ijod va o’yinlar
SI — inson intеllеkti= ba'zi vazifa/- o’zida mujassamlashtirgan avtomatik va avtomatlashtirilgan tizim/ xususiyatidir. Sun'iy intеllеkt shaxs= nisbatan barqaror bo’lgan, masalan, axborotni qabul qilish va undan ma'lum masalalarni hal qilishda foydalana olishi kabi aqliy qobiliyatini ifodalaydi. SI ning rivojlanish yo’nalishlariga o’yinlar va ijod; mashina tarjimonlari; maxsus dasturiy ta’minotlar; obrazlarni aniqlash; kompyuterlar yangi arxitekturasi; mustaqil o’rganish; intelektual rabotlar; bilimga asoslangan tizimlarni ishlab chiqish kabilar kiradi. Ijod va o’yinlar – bularga intelektual o’yin masalalari, shaxmat, shashka kabilar kiradi. SI usullaridan foydalangan holda o’yin dasturlari sohasidagi eng qiziqarli vazifa/+ biri bu kompyuterga shaxmat o’ynashni o’rgatishdir. Ular dastlabki yondashuvlardan biriga asoslangan – labirint modeli yoki ortiqcha evristika. Bu yo’nalish tijorat yo’nalishi hisoblanadi chunki ilmiy jihatdan ko’rsatilgan fikrlar o’lik deb hisoblanadi.
185. SI rivojlanish yo’nalishlari. Tabiiy tilga yaqin interfeysni yaratish va mashina yordamida tarjima qilish
SI-inson intеllеkti= ba'zi vazifa/- o’zida mujassamlashtirgan avtomatik va avtomatlashtirilgan tizim/ xususiyatidir. Sun'iy intеllеkt shaxs= nisbatan barqaror bo’lgan, masalan, axborotni qabul qilish va undan ma'lum masala/- hal qilishda foydalana olishi kabi aqliy qobiliyatini ifodalaydi. SI ning rivojlanish yo’nalishlariga o’yinlar va ijod; mashina tarjimonlari; maxsus dasturiy ta’minotlar; obrazlarni aniqlash; kompyuterlar yangi arxitekturasi; mustaqil o’rganish; intelektual rabotlar; bilimga asoslangan tizimlarni ishlab chiqish kabilar kiradi. Tabiiy tilga yaqin interfeysni yaratish va mashina yordamida tarjima qilish. Lug’at yordamida inson nutqidagi jumlalarni tahlil qilish vazifasi SI tizim/= odatiy vazifasidir. Uni hal qilish uchun turli tillardagi iboralarni taqqoslashni osonlashtiradigan vositachi til yaratildi. Keyinchalik ushbu vositachi til tarjima qilinadigan matnlarning ma’nolarini ifodalash uchun semantik modelga aylandi. Natijada zamonaviy tizimlar matn va iboralarni to’rtta asosiy bosqichda tahlil qiladi: marfologik tahlil, sintaktik, semantik va paragmatik tahlil
186. SI rivojlanish yo’nalishlari. (Qiyofani bilish)
SI — inson intеllеktining ba'zi vazifalarini o’zida mujassamlashtirgan avtomatik va avtomatlashtirilgan tizimlar xususiyatidir. Sun'iy intеllеkt shaxsning nisbatan barqaror bo’lgan, masalan, axborotni qabul qilish va undan ma'lum masalalarni hal qilishda foydalana olishi kabi aqliy qobiliyatini ifodalaydi. SI ning rivojlanish yo’nalishlariga o’yinlar va ijod; mashina tarjimonlari; maxsus dasturiy ta’minotlar; obrazlarni aniqlash; kompyuterlar yangi arxitekturasi; mustaqil o’rganish; intelektual rabotlar; bilimga asoslangan tizimlarni ishlab chiqish kabilar kiradi. Qiyofani aniqlash uchun SIdan foydalanish o’xshash xususiyatlarga asoslangan grafik obektlarni aniqlash uchun amalda ishlaydigan tizimlarni yaratishga imkon beradi. Belgilar obyektning yo’nalishi hajmi va shakliga mutanosib bo’lishi kerak. Tanib olish sifati ko’p jihatdan xususiyatlar alifbosi qanchalik yaxshi rivojlanganligiga bog’liq. Bu yo’nalish neyrokibernetika bilan chambarchas bog’liqdir.
187. SI rivojlanish yo’nalishlari. Intellektual rabotlar
SI — inson intеllеktining ba'zi vazifalarini o’zida mujassamlashtirgan avtomatik va avtomatlashtirilgan tizimlar xususiyatidir. Sun'iy intеllеkt shaxsning nisbatan barqaror bo’lgan, masalan, axborotni qabul qilish va undan ma'lum masalalarni hal qilishda foydalana olishi kabi aqliy qobiliyatini ifodalaydi. SI ning rivojlanish yo’nalishlariga o’yinlar va ijod; mashina tarjimonlari; maxsus dasturiy ta’minotlar; obrazlarni aniqlash; kompyuterlar yangi arxitekturasi; mustaqil o’rganish; intelektual rabotlar; bilimga asoslangan tizimlarni ishlab chiqish kabilar kiradi. Intellektual rabotlar inson mehnatini avtomatlashtirish uchun mo’ljallangan elektromexanik qurilmadir. Rabotlar qattiq nazorat qilish sixemasiga ega. Intellektual rabotlarni yaratishda asosiy muammo- bu kompyuterni ko’rish muammosidir.
188.SI rivojlanish yo’nalishlari. O’z-o’zini hosil qiluvchi yoki intellectual rabotlar
SI — inson intеllеktining ba'zi vazifalarini o’zida mujassamlashtirgan avtomatik va avtomatlashtirilgan tizimlar xususiyatidir. Sun'iy intеllеkt shaxsning nisbatan barqaror bo’lgan, masalan, axborotni qabul qilish va undan ma'lum masalalarni hal qilishda foydalana olishi kabi aqliy qobiliyatini ifodalaydi. SI ning rivojlanish yo’nalishlariga o’yinlar va ijod; mashina tarjimonlari; maxsus dasturiy ta’minotlar; obrazlarni aniqlash; kompyuterlar yangi arxitekturasi; mustaqil o’rganish; intelektual rabotlar; bilimga asoslangan tizimlarni ishlab chiqish kabilar kiradi. Intellektual rabotlar inson mehnatini avtomatlashtirish uchun mo’ljallangan elektromexanik qurilmadir. Rabotlar qattiq nazorat qilish sixemasiga ega. Intellektual rabotlarni yaratishda asosiy muammo- bu kompyuterni ko’rish muammosidir.
189. EHM da ma’lumotlarni qayta ishlash bosqichlari
190. Bilimlarni tavsiflash modellari. Semantik tarmoqlar
Bilim – predmet sohani tavsiflovchi bilimlar bazasida saqlanuvchi axborot ko’rinishi hisoblanib obyektni to’la tavsiflashni ta’minlash shart/- qanoat-lantirishi lozim. Blimlarning tavsiflashda mantiqiy, tarmoqli, produksionli freymli modellari ishlatiladi. Semantik tarmoq bu bilim/- tasavvur qilish= bir ususlidir. Avval semantik tarmoq psixalogiyada uzoq muddatli xotirani tasavvur qilish modeli sifatida o’ylab topilgan bo’lsa keyinchalik bu ekspert tizimida bilim/- tasavvur qilish usul/+ biriga aylandi. Semantika-simvol/ va shu simvollardagi ob’ekt/ o’rtasidagi umumiy aloqadorlikni anglatadi. Ma’limot/ bazasi+ qarorni toppish muammosi semantic tarmoqni qo’yilgan tarmoqqa javob beruvchi ayrim tarmoqostiga mos keluvchi tarmoq fragmentini izlash vazifasiga olib keladi. Semantic tarmoq modeli= asosiy yutug’i – inson= uzoq muddatli xotirasini tashkil etish haqidagi zamonaviy tushuncha/+ kelib chiqadi. Model= kamchiligi – semantic tarmoqqa chiqish= izlashni murakkabligi
191. ET larning predmet sohalari
Ekspert tizimlarini tuzish uchun yuqori darajadagi proffesonal mutaxassilar zqrur ular SI sohasida ham mutaxassis bo’lishi kerak. Zamonaviy ekspert tizimlari tajribani ko’paytirish va iqtisodning barcha sohalaridagi mutaxassislarning ishlarini bajarishda keng qo’llaniladi. An’anaga ko’ra bilimlar ikki xil ko’rinishda bo’ladi – jamoa va shaxsiy tajriba bilimlari. Agar aksariyat bilimlar jamoa tajribasi asosida yetgan bo’lsa bunday predmet sohasi ekspert tizimi tuzishga muhtoj emas. Agar predmet sohasida bilimlarning aksariyat qismi yuqori darajadagi mutaassislar tajribasidan iborat bo’lsa va bilimlar kam strukturalashtirilgan bo’lsa bunday sohalar ekspert tizimlariga muhtoj bo’ladi.
192. ET ining umumiy strukturasi
Ekspert tizimining umumiy strukturasi quydagicha bog’langan:
Interfeys Yechuvchi Bilimlar bazasidagi
f oydalanuvchi Bilimlar bazasi intellektual redaktor/
Quyi tizimdagi
tushuntirishlar
Foydalanuvchi-tizim mo’ljallangan ya’ni uni ishlatuvchi predmet sohasi mutaxassisi. Bilimlar bazasi-ekspert tizim yadrosi ekspert va foydalanuvchiga tushinarli hamda EHM tashuvchisida yozilgan predmet sohasi bilim/ to’plami. Yechuvchi-bilim/ bazasida bor bilim/ asosida eks-pert fikr/- modellashtiruvchi dastur. Bilim/ bazasi intellectual redaktori. Bilim/ mutaxassisiga bilim/ bazasini muloqot rejimida yaratuvchi dastur. Haqiqiy ekspert tizimlari murakkabroq strukturaga ega bo’lishi mumkin lekin yuqorida keltirilgan bloklar har bir haqiqiy ekspert tizimida bo’ladi.
193. ET lar. Asosiy tushunchalari va ta’riflari
Ekspert tizimlari – bu murakkab dastur komplekslari ular aniq predmet sohasidagi yuqori darajadagi mutaxassislar bilimini yig’uvchi va kichikroq darajadagi mutaxassislar konsultatsiyasi – maslaxati uchun ishlatiladigan tizimlardir. Ekspert tizimida ma’lum bir predmet sohasini ifodalaydigan bilim/ bazasidan foydalaniladi. Ekspert tizimi bu ayrim mavzu sohalarida bilim/- to’plash va qo’llash uyushtirish usullari hamda vositalari majmui-dir. Ekspert tizimlari sun’iy intellektdan foydalanishga asoslangan. Ekspert tizimlari-mutaxassia/= aniq predmetli sohalaridagi bilim/- jamlovchi va bu empirik tajribani kamroq malakali foydalanuvchi/ga maslahat berish u/n nusxa ko’paytiruvchi murakkab dasturiy majmua/dir.
194. ET lar klassifikatsiyasi
Ekspert tizimlari sinfi hozirgi davrda har xil kreterya/ bo’yicha klasfikat-siya qilsa bo’ladigan minglab dastur komplekslariga ega. Ekspert tizim/= yechiladigan vazifasi bo’yicha klassifikatsiyalash. Ma’lumotlarni aniqlash ya’ni interpretatsiyalash – bu ekspert tizimlarida an’anaviy masala/+ biri-dir. Interpretatsiya deganda natijalari korrekt bo’lgan ma’lumot/ ma’nosini aniqlash tushuniladi. Real vaqtga bog’lik ravishda klassifikatsiyalash Sta-tik ekspert tizim/ bilim/ bazasi real vaqtda uzgarmaydigan predmet soha-larida tuziladi. Masalan: avtomobildagi xatoliklarni aniqlash va tuzatish. EXM tili buyicha klassifikatsiya Hozirgi kunda quyidagi tizimlar mavjud: - super EXM larda strategik muhim masalalar uchun ekspert tizimlar; - urta darajadagi EXM larda Ekspert tizimlar; - simvolli protsessorlarda va ishchi stansiyalarida Ekspert tizimlar; - mini va super-mini EXM larda Ekspert tizimlar; - shaxsiy kompyuterdagi Ekspert tizimlar
195. ET larning vaqtga bog’liq ravishdagi turlari
196. ET larning EHM tipi bo’yicha turlari
197. ET larning integratsiya darajasi bo’yicha turlari
198. ET larning vazifasi bo’yicha turlari
199. Diagnostik va monitoring ET lari