1. Sotsial psixologiyada shaxs muammosi. ―Men ‖ konsepsiyasi. ―Men‖ obrazi Ijtimoiy tafakkur Ijtimoiy ong. Shaxslararo munosabatlarning emotsional asosi Sotsial ustanovka tushunchasi. Adabiyotlar

E’tiqodlar 
– shaxsni o‗z qarashlari, tamoyillari, dunyoqarashiga muvofiq 
ravishda harakat qilishga undovchi motivlar tizimi.
SHaxs tushunchasi «yuz», «soxta qiyofa» so‗zlaridan kelib chiqadi. Qadimgi 
rus tilida «soxta qiyofa» so‗zi «rol», ya‘ni, odam boshqalar bilan muloqotda 
bo‗lganida kiyib oladigan biror-bir ijtimoiy niqob ma‘nosini anglatuvchi «rol»ni 
bildirar edi. Lotincha persone so‗zi ham shu ma‘noni anglatadi. Per sonare – niqob 

---

ortidan so‗zlashish. Qadimgi yunon, keyinchalik esa qadimgi rim teatrlarida 
akter sahnaga u yoki bu – yovuz, laganbardor, payg‗ambar, qahramon xarakterlari 
chizilgan niqobda chiqardi. Niqobning bo‗yoqlari ijtimoiy vazifani bajaruvchi, u 
yoki bu rolni ijro etayotgan insonning ahloqiy belgilariga ishorat edi.
Qadimgi YUnonistonda «shaxs» tushunchasiga mos keluvchi atama ishlab 
chiqilmagan edi. O‗zining betakror taqdiriga ega bo‗lgan shaxs haqida 
Aflotun bilmas edi, bilishni ham xohlamasdi. Uning o‗rnini ruh egallagan edi.
Arastuning «Jon haqida» asari hozirgi zamon psixologiyasiga yo‗l ochib berdi.
Qadimgi Rim oldinga qadam tashladi. Rim huquq ilmida yunoncha boshning 
yuz qismini, tashqi ko‗rinish, bundan tashqari, tragediyada ishtirok etuvchi 
ijrochini belgilovchi prosopon o‗rniga, lotincha persona so‗zi qo‗llanildi, bu so‗z 
avvaliga, yunoncha so‗zga o‗xshab, tragediyadagi akterning roli va niqobini 
anglatar edi. Lekin keyinchalik alohida individning nomi sifatida saqlanib qoldi. 
Rim fuqarosi huquqiy va diniy zot, avlodlar ismi-sharifi va mulk egasi sifatida 
ta‘riflanadi.
SHarqda umuman boshqacha holat edi. Induizm va buddizmda shaxs inkor 
etilib, faqatgina «o‗zlik» e‘tirozsiz tan olinadi.
K.Yungning psixoanaliz nazariyasiga asosan «shaxs» tushunchasi odamning 
jamiyatdagi ijtimoiy roli bilan bog‗liq. Hayoti jarayonida u ijtimoiy talablarga mos 
ravishda o‗zini tutishni o‗rganadi. Har bir kasb uchun, masalan, jamiyat a‘zosi 
taqib yuradigan ma‘lum niqob xosdir. SHaxs xarakterni tashkil etuvchi bo‗lib 
hisoblanmaydi, lekin u bilan uzviy bog‗liq bo‗lib, ichki «Men»ning himoyasi 
sifatida faoliyat yuritadi.
Ko‗pgina tillarda mavjud bo‗lgan «o‗zlikni yo‗qotish» iborasi o‗zining 
egallab turgan o‗rnini va darajasini yo‗qotishni bildiradi.
SHarq tillarida (xitoy, yapon) shaxs tushunchasi odamning yuzi bilan emas, 
balki butun tanasi bilan bog‗lanadi. Evropa an‘analarida yuz tana bilan birgalikda 
o‗rganiladi, chunki inson chehrasi ruhining timsolidir, xitoyliklar tafakkurida esa 
«hayotchanlik» tushunchasiga individning ham ma‘naviy, ham vujudiy sifatlari 
kiradi.
SHu asosda, avval boshidan «shaxs» tushunchasiga ma‘lum hayotiy rollarni 
ijro etganda o‗ziga xoslikka ega bo‗ladigan tashqi, yuzaki ijtimoiy obraz –
qandaydir «shaxs», atrofdagilarga qaratilgan ijtimoiy yuz ifodasi kiritilgan edi .
Pedagogika, psixologiya va falsafada shaxsga o‗xshash ko‗plab qarama-
qarshi ta‘riflari keltirilgan ilmiy tushunchani uchratish amri mahol. Mashhur 
ruhshunos V.P. 
Zinchenko fikriga 
ko‗ra: 
««Inson» tushunchasi 
bilan 
faqat «shaxs» tushunchasi 
raqobatlashishi 
mumkin». Olim D.B. 
Elkonin adabiyotlarda shaxsning yigirmaga yaqin ta‘rifini ko‗rib chiqqandan so‗ng 
uning o‗zi shaxs emasligini xulosa qildi.
Narx tushunchasini tilla tanga yoki qimmatli qog‗ozning fizik-kimyoviy 
tarkibini tadqiq qilish bilan tushuntirish qiyinchilik tug‗dirgani kabi, faylasuf E.V. 
Ilenkovning yozishi bo‗yicha, shaxs sir-cinoatini inson miyasi xususiyatlariga 
tenglashtirib bo‗lmaydi. SHaxs miya tuzilishi bilan emas, balki, insonning insonga 
bo‗lgan ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan belgilanadi.

---

Voqeiy shaxs o‗zini «umumiy natijalar» nomini olgan ijtimoiy ahamiyatga 
ega 
bo‗lgan 
natijalarni 
yaratishda 
anglaydi. 
Aflotun va Spinoza, 
Betxoven va Napoleon, Tolstoy va Mikelandjelo – bunday, odatiy holatlarni 
sindiradigan ijtimoiy ahamiyatga molik ishlar mujassam bo‗lgan shaxslarni 
boshqalar bilan adashtirib yuborish mumkin emas. SHaxslar ko‗lami, E.A. 
Ilenkovning odilona fikriga ko‗ra, faqat ularnigina emas, boshqalarni ham 
qiziqtiradigan o‗zlarining faoliyatlari ko‗lami bilan o‗lchanadi.
YAna bir mashhur faylasuf M.K. Mamardashvili tasdiqlashicha: «SHaxs – bu 
turmush tarzi, uning shakli, hayotning alohida holati, evolyusiyasining noyob 
topilmasi. SHaxs – bu «tabiatning yirik mushohadasi». SHunday ta‘rif bergan 
bo‗lardim. Uning ifodalanishlarga moyilligi barcha narsalarni bilishga yoki boshqa 
yuksak belgilarga bog‗liq emas. Tushunsangizchi, axir insonning eng muhim 
ehtirosi – bu ro‗yobga chiqmoq, amalga oshmoq, sodir bo‗lmoq».
Ruhshunoslar individning jamiyat hayotidagi faol ishtirokini shaxsning asosiy 
belgilari, deb hisoblaydilar. B.G. Ananev «shaxs»ga «jamiyatning insonga uning 
ma‘lum tarixiy rivojlanishi davrida ko‗rsatadigan ko‗plab iqtisodiy, siyosiy, 
huquqiy, ahloqiy va boshqa ta‘sirlari ob‘ekti» sifatida ta‘rif beradi. A.N. 
Leontev fikriga ko‗ra, «shaxs insonning ijtimoiy-tarixiy va ontogenezdagi 
taraqqiyotining nisbatan kechki mahsulotidir. SHaxs o‗zlashtirib olingan rollar 
tizimidir («rol» – bu biror-bir ijtimoiy guruh tuzilishida ma‘lum o‗rinni egallagan 
insonning kutilgan hulq-atvoriga javob beradigan dastur; bu insonning jamiyat 
hayotidagi 
ishtirokining 
tuzilishga 
ega 
bo‗lgan 
usulidir)». SHaxs 
taraqqiyoti individning ijtimoiylashuvi va tarbiya topishi sharoitlarida amalga 
oshiriladi. Umumiy psixologiyada ko‗pchilik hollarda shaxs sifatida qandaydir 
yadro, mag‗iz, individning turli ruhiy jarayonlarini birlashtiruvchi va uning 
faoliyatiga zaruriy ketma-ketlik va barqarorlik bag‗ishlovchi yig‗indi va amodal 
boshlang‗ich modda tushuniladi.
L.S. Vigotskiy ijtimoiy tajribasiz, uning ichki ishlanmasiz, so‗ngra uni yana 
qayta ishlangan shaklda ichkaridan ishlab chiqarmasdan turib, shaxsning taraqqiy 
etishi mumkin emasligi (interiorizatsiya va eksteriorizatsiya qonunlari) haqida 
yozgan edi.
Bu xususda psixologlarga tarix fanining ba‘zi bir namoyondalari ham 
qo‗shiladilar. G.S. Knabening ta‘kidlashiga ko‗ra, ««shaxs» insonning jamiyat 
hayotidagi ishtirok i va hayotda tutgan o‗rni nuqtai nazaridan insonga xos
xususiyatdir». V.A. SHkuratov quyidagi definitsiyani keltiradi: «SHaxs jamiyat 
a‘zosi 
va 
faoliyatdagi 
mavjudotning 
ifodalanishini 
ijtimoiy 
turlarga ajratish… SHaxsni uning ijtimoiy va madaniy doirasi, kelib chiqishi, 
kasbi, o‗z tipi va h.k.larning xususiyatlaridan yig‗ib olish mumkin ».
Hozirgi 
kunda psixologiya shaxsni 
insonning 
jamiyatdagi 
hayotida 
shakllanadigan ijtimoiy-psixologik hosila sifatida tushuntiradi. Odam ijtimoiy 
mavjudot sifatida boshqa odamlar bilan munosabatlarga kirishganida va bu 
munosabatlar uning shaxsini shakllantiruvchi hal qiluvchi omilga aylanganida, u 
yangi sifatlarga ega bo‗ladi.
CHet el psixologiyasida inson shaxsi sifatida barqaror belgilar majmuasini 
tashkil etuvchi temperament, sezgirlik, motivlar, layoqatlar, mayllar, turli hayotiy 

---

vaziyatlarga moslashayotganida aynan shu insonga xos bo‗lgan fikrlar oqimi va 
hulq-atvorini belgilab beradigan ma‘naviyat tushuniladi. J. Godfruaning fikricha,
shaxs umumiy holda ham irsiy, ham ijtimoiy-madaniy ta‘sirlar bilan belgilanadi. 
«SHaxs» tushunchasi o‗z ichiga tabiiy xossalar (jins, temperament va h.k.) 
asosida ijtimoiy muhit (oila, maktab, «boshqa ahamiyatlilar») va faoliyat (o‗yin, 
bilish, mehnat) bilan faol o‗zaro ta‘sirlar jarayonida hosil bo‗lgan individga xos 
bo‗lgan ijtimoiy sifatlar yig‗indisini birlashtiradi.
Inson shaxsi, keng tarqalgan tasavvurlarga qarshi o‗laroq, 30-yoshga 
etgunicha o‗zgarmasdan qolmaydi. Misol keltiradigan bo‗lsak, Kaliforniya 
Universitetining bir guruh olimlari 130 mingdan ortiq odamlarning «Katta 
Beshlik» (vijdoniylik, murosaga kelish layoqati, nevrotizm va ekstravertlik) nomi 
bilan ma‘lum shaxsiy sifatlarini tahlil qilganlar. Bu sifatlar kayfiyatga bog‗liq 
emas, shuning uchun etarlicha ishonchli tarzda namoyon bo‗ladi. Odamlar yosh 
o‗tishi bilan hayotiy ixtiloflarni tezda bartaraf etishga o‗rganadilar, xususan, 
shafqatliroq va mehribonroq bo‗lishga intiladilar.
Aniqlanishicha, ayollarda, erkaklardan farqli o‗laroq, yosh o‗tishi bilan 
nevroz holatlari kamayadi. Ikki jins vakillarida samimiylik bir oz kamayadi. 
Olimlarning fikriga ko‗ra, 20–30 yoshlilarda murakkab vazifalarni bajarishda va 
tashkilotlar tuzishda ko‗mak beradigan vijdoniylikning kuchayishi kuzatiladi. 
Murosaga kelishga moyillik, aksincha, ko‗pchilik holatlarda 30 yoshdan so‗ng 
yorqin namoyon bo‗ladi.
Shunday qilib, faylasuflar, tarixchilar, pedagoglar va psixologlarda «shaxs» 
tushunchasining turlicha talqinlari mavjud. Bizlar esa, yuqorida ko‗rsatganimizdek, 
R.S.Nemov tomonidan berilgan shaxsning, fikrimizcha, yanada aniq va to‗liq 
psixologik ta‘rifidan foydalanamiz.
Shaxs asosini uning tuzilishi tashkil etadi, bu esa shaxsning yaxlit hosila 
sifatida har taraflama nisbiy barqaror aloqa va o‗zaro ta‘sirga ega bo‗lishidan 
iborat. Psixologlar shaxs tuzilishida turli tarkibiy qismlarni ajratadilar. S.L. 
Rubinshteyn temperament, xarakter, layoqatlarda; bilimlar, malakalar va 
ko‗nikmalarda; yo‗nalganlikda namoyon bo‗ladigan individual-tipologik 
xususiyatlarni ko‗rsatib o‗tadi. A.G. Kovalev yo‗nalganlik, xarakter, imkoniyatlar 
va mashqlar tizimini ajratadi. M.I. Enikeev temperament, yo‗nalganlik, layoqatlar 
va xarakterni sanab o‗tadi. Mashhur psixolog K.K. Aflotunov yo‗nalganlik 
tarkibini, ijtimoiy 
tajriba 
tarkibini, psixologik tarkibni 
va biologik 
asoslangan tarkibni ajratib ko‗rsatadi.
SHunday bo‗lsada, shaxs tuzilishida tarkibiy qismlarni ajratishdagi 
tafovutlarga qaramay, mualliflar o‗z yondoshuvlarida etakchi tarkibiy qism 
sifatida