1 sintaksis (SO’z birikmasi)

So‘z birikmasi va turg‘un bog‘lanma (ibora).
1) so‘z birikmasida so‘zlar o‘zaro 
erkin
bog‘langan bo‘ladi: 
alohida-alohida tushuncha anglatadi, turg‘un bog‘lanmalarda esa so‘zlar ma’noviy butunlik uchun birlashgan –
yaxlitlangan
bo‘ladi va bir leksik ma’no anglatadi: 
og‘zini ochmoq
– so‘z birikmasi, 
og‘zi ochiq
– ibora va bir 
tushunchani bildiradi, 
«lapashang»
degan so‘zning ma’nosiga teng. 
2) so‘z birikmasi lug‘atlarda so‘z birikmasi holatida berilmaydi, balki alohidalangan holda uchraydi,turg‘un 
bog‘lanmaga bir so‘z sifatida qaraladi, lug‘atlarda so‘zlar qatorida beriladi, chunki ular ham so‘zlar kabi ma’no 
ifodalaydi: 
ko‘zini yog‘ bosgan 
– mag‘rurlangan,
yog‘ tushsa yalaguday 
– toza, 
to‘nini teskari kiyib olmoq
– 
qaysarlik qilmoq ma’nosini beradi, ammo bu ma’nolarni oddiy emas, obrazli tarzda ifodalaydi. 
3) so‘z birikmalaridagi so‘zlarni, erkin bog‘langani uchun, almashtirish mumkin, turg‘un bog‘lanmalardagi 
so‘zlarni almashtirib bo‘lmaydi, ular bir ma’no ifodalash qonuniyati asosida turg‘unlashgan, yaxlitlangan bo‘ladi: 
maktabga bormoq 
yoki 
bozorga bormoq
– so‘z birikmasi; 
bo‘yniga qo‘ymoq 
–iqror qilmoq, 
ko‘nglidan o‘tkazmoq 
–o‘ylamoq, 
o‘pkasi yo‘q–
hovliqma kabi. 
4) so‘z birikmasi va turg‘un bog‘lanma gapda o‘xshash shaklda uchrashi mumkin, lekin biri tushuncha, biri 
leksik ma’no ifodalaydi. Qiyoslaymiz: 
Hozirgina qizcha ushlab olgan tog‘kapalagiuchib ketdi. Sigirning ahvolini 
ko‘rdi-yu, uning ham kapalagi uchib ketdi.(M. Niyozov) 
Quyidagi birliklarning har birini so‘z birikmasi va ibora sifatida qo‘llash mumkin: 

---

 
13 
1) bo‘yniga ilmoq; 2) tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq; 3) to‘nini teskari kiymoq;4) qo‘li ochiq; 5) tosh otmoq; 
6) qo‘l ko‘tarmoq 7) oyoq tiramoq; 8) og‘zi ochiq; 9) qo‘li kalta; 10) ammamning buzog‘i; 11) aravani quruq olib 
qochdi; 12) arpasini xom o‘rdi; 13) badanidan o‘tib ketdi; 14) barmog‘ini tishladi; 15) betiga soldi; 16) bosh 
egdi; 17) bel bog‘ladi; 18) do‘ppisi tor keldi; 19) egardan tushmaslik;20) ikki qo‘llab; 21) ichagi uzildi; 22) 
ichini qizitmoq; 23) joyiga qo‘ymoq; 24) og‘zi katta; 25) ko‘zini o‘ydi; 26) ko‘zini yumdi; 27) labini tishladi; 28) 
oyog‘iga bolta urdi; 29) qulog‘iga quymoq; 30) qo‘li uzun; 31) ustidan chiqdi; 32) yoqasini ushladi