1 sintaksis (SO’z birikmasi)

leksik
 hodisa
, so‘z birikmasi esa 
grammatik
 
hodisadir. 
So‘z birikmasi narsa, belgi yoki harakatni yakka holda emas, balki ikki va undan ortiq so‘zlarning o‘zaro 
aloqaga kirishuvi orqali ifodalaydi. Masalan, 
kitob
so‘zi bir narsaning umumlashgan oti bo‘lib, yolg‘iz 
tushunchani ifodalaydi, 
o‘rtog‘imning kitobi
birikmasida esa faqat «kitob» ma’nosining o‘zi emas, balki 
«o‘rtog‘imga tegishli kitob» tushunchasi ifodalanadi. 
So‘z birikmalarida ma’no, tushuncha ancha aniq va ravshan bo‘ladi. Qiyoslang: 
nor – erkak tuya,g‘o‘nan – 
uch yashar ot, ezma 
–
sergap odam.
Shuning uchun lug‘atlarda so‘zning ma’nosini ochib berishda so‘z birikmalaridan foydalaniladi. 
So‘z birikmasi va qo‘shma so‘z.
So‘z birikmasida ham, qo‘shma so‘zda ham qismlar bir xildagi so‘z 
turkumlariga oid bo‘lishi, har ikkalasi ham bir xil grammatik shaklga ega bo‘lishi mumkin. Bu ularning shakliy 
o‘xshashligi bo‘lsa, quyida esa ularning farqli tomonlari ko‘rsatiladi: 
1) so‘z birikmasidagi qismlar ma’no mustaqilligini saqlagan bo‘ladi. Qo‘shma so‘z tarkibidagi qismlarning 
ma’nosi esa saqlanmagan bo‘lib, qo‘shma so‘zning umumiy ma’nosi orqali anglashiladi: 
yangi yo‘l (so‘z 
birikmasi) – Yangiyo‘l (qo‘shma so‘z), oq qush (so‘z birikmasi) – oqqush (qo‘shma so‘z), suv ilon (so‘z birikmasi) 
– suvilon (qo‘shma so‘z); 
2) so‘z birikmasidagi qismlar orasida grammatik aloqa sezilib turadi, qo‘shma so‘z qismlari orasidagi 
grammatik aloqa esa yo‘qolgan bo‘ladi: 
g‘ururlanib gapirmoq (qanday gapirmoq? g‘ururlanib, bitishuv), tashlab 
yubormoq (qanday yubormoq? deb bo‘lmaydi, aksincha, nima qilmoq? so‘rog‘iga birgalikda javob bo‘ladi, 
qismlari orasida grammatik aloqa yo‘qolgan).
3) so‘z birikmasini tashkil qilgan qismlarning har biriga alohida-alohida so‘roq berish mumkin: 
kitobni 
(nimani?) 
o‘qimoq, uydan 
(qayerdan?) 
chiqmoq 
kabi, qo‘shma so‘zlarga esa yaxlit bir savol berish mumkin: 
kungaboqar 
(nima?), 
kamquvvat 
(qanday?). 
4) so‘z birikmasining qismlari o‘z mustaqil so‘z urg‘usini saqlagan bo‘ladi 
(uyníng eshigí, xatnío‘qidím, téz 
yugurdí), 
qo‘shma so‘z esa umumiy bir urg‘uga ega bo‘ladi 
(oqko‘ngíl, bilakuzúk, Yangiqo‘rg‘ón).
Qo‘shma so‘zlarning ko‘pchiligi tarixan so‘z birikmalari asosida yuzaga kelgan.