1. Shаrq dоnishmаdlаri vа mutаfаkkirlаrining ijоdiy mеrоsidа mudаrrislаrni tаnlаsh, ulаrgа qо‘yilgаn tаlаb, ulаrning mаhоrаti, mulоqоt, muоmаlа mаdаniyatigа qо‘yilgаn tаlаblаr

---

1.Shаrq dоnishmаdlаri vа mutаfаkkirlаrining ijоdiy 

mеrоsidа mudаrrislаrni tаnlаsh, ulаrgа qо‘yilgаn tаlаb, 

ulаrning mаhоrаti, mulоqоt, 

muоmаlа mаdаniyatigа qо‘yilgаn tаlаblаr.

 

Movarounnarhrda ilm-fan va ma’rif sohasida o’z xizmatlari biln 

dunyoga mashhur bo’lgan faylasuf va mumajjim , matemtika , 

fizika , tibbiyot , tarix , til va adabiyot, pedagogika sohasida 

ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad Muso al-

Xorazmiy , Abu Nasr Forobiy , Ahmad al-Farg’oniy , Abu 

Rayhon Beruniy , Abu Ali Ibn Sino kabi qomusiy olimlar 

faoliyat olib bordilar. Qomusiy olimlar o’z ilmiy merosida 

ta’limiy- axloqiy asarlar yaratishga ham kata e’tibor berib, bu 

asarlarda ilgari surilgan g’oyalar insonning ham axloqiy ham 

estetik va jismoniy jihatdan kamol topishiga , pedagogic fikr 

tarqqiyotida kata ahamiyatga ega bo’ldi. 

Shuningdek 

, sharq 

uyg’onish davrida sof pedagogic asarlar ham yartailib , ta’lim 

tarbiyada inson takomilining xususiy va umumiy metodlari 

---

haqida o’lmas ta’limoti bilan mom qoldirgan. Qomusiy olimlar 

o’z ilmiy merosida insonning aqliy , axloqiy , jismoniy va 

estetik takomili masalalariga katta e’tibor bergnlar.Masalan , 

Muhammad Al-Xorazmiy (783-850) insonning kamolga yetishi 

vainsoniy munosabatlarni yo’lga qo’yishida ilm fanning muhim 

ahamiyatga ega ekanligi to’g’risidagi g’oyani ilgari surgan holda 

pedagogik fikr tarqqiyotida munosib o’rin egallagan, 

Muhammad al_xorazmiy ilmiy merosi nilan bilish nazariyasiga 

o’zining ulkan hissasini qo’shdi. “Al-litob al-muxtasar fi hisob 

al-jabr va –l muqabala “asarida sonli kvadrat ciziqli tenglamalar 

va ularni yechish yo’llarini bayon etadi.Muhammad al-

Xorazmiyning matematikaga oida ikkinchi kitobi “Hind 

arifmetikasi haqida asar o’nlik tizim raqamlariga bag’ishlangan 

.Mazkur asar faqat sharqdagina emas, Yevropada ham 

qo’llanma sifatida shuxrat taratdi. Muhammad al-Xorazmiy 

o’zining fallakiyotga doir ishlarida hindlarning falakkiyot 

jadvallarini tahlil etib, “Xorazmiy ziji “ nomi bilan mashxur 

astonomik jadvallar tuzdi. Bu kitob ham bir necha asrlar bu soha 

---

olimlariga qiziqish uyg’otdi. Va 1126-yillarda lotinchaga tarjima 

qilindi. Barcha mutafakkirar kabi Muhammad al-Xorazmiy ham 

ko’rgazmalilik –tajriba metodlari bilan , bilim berishning turli 

vositalari savol javob , malaka , ko’nikmalarini shakllantirish 

metodlari , bilimlarni sinash metodlaridan foydalangan 

Muhammad al-Xorazmiy bilish nazariyasida muhim hissa 

qo’shdi. U birinchidan bo’lib, sinov-kuzatish va sinov 

metodlariga asos soldi. U birinchi marta insonlar o’rtasidagi 

munosabatlarni matematik kataklarda ifodaladi. Alloma ilmiy 

faoliyatining metologik jihatlariga katta ahamiyat berdi. 

O’rta asr ijtimoiy –falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkiri Abu 

Nasr Forobiy nomi bilan bog’liq bo’lib ,uning inson kamoloti 

haqidagi ta’limoti ta’lim tarbiya sohasida katta ahamiyatga ega. 

Mashhur Yunon faylasufi Arastudan keyin sharqda o’z bilimi , 

fikr doirasining kengligi bilan nom chiqargan Forobiyni yirik 

mutafakkir “Muallimiy soniy “ Ikkinchi muallim deb ataydilar 

Abu Nasr Forobiy (to’liq Abi Nasr Muhammad Inb Muhammad 

---

Ibn Uzaliq inb Tarxon Al Forobiy ) hijriy 260 yilda Shosh 

Toshkentga yaqin Farob degan joyda harbiy xizmatchi oilasida 

tug’ilgan .Ba’zi manbalarda Farobiy 7- dan oshiq tilni bilganligi 

haqida gapiriladi. Tadqiqotchilar uning 160 dan ortiq ilmiy 

asarlar yaratganligini qayd etadilr. Farobiy o’zidan keyin juda 

boy ilmiy meros qoldirgan. Falasafa , musiqa , filologiya va 

boshqa tabiiy ilmiy bilimlarning urli sohalarida asarlar yaratgan. 

U o’zining “Baxt soadatga erishuv yo’llar haqida risola” asarida 

“Davlatning vazifasi insonlarni baxtu-saodatga olib bolrishidadir 

deb yozai. U bu esa ilm va yaxhi axloq yordamida qo’lga 

kiritadi. “Forobiy davlatni yetik shaxs boshqarish lozim deydi: 

ya’ni jamoani idora etuvchi adolatlai doni bo’lishi , qonunlarga 

rioya etsihi va qonunlar yrata olishi , kelgusini oldindan 

ko’ra 

bilishi 

, boshqalarga g’amxo’r bo’lishi lozim deydi. 

Farobiy ta’lim tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida ta’lim 

tarbiyaning muhimligi unda nimalarga e’tibor berish zarurligini , 

ta’lim tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritiladi. “Fozil 

odamlar shahri” , “Baxt soadatga erishuv to’g’risida” gi ,”Inson 

---

–al ulum”, “Ilmlarning kelib chiqishi” ,Aql ma’nolari tog’risida 

kabi asarlaraida ijtimoiy tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini 

topgan. Farobiy ta’li tarbiyasiga birinchi marta ta’rif bergan 

olim sanaladi. Ta’lim degan so’z insonga o’qitish , tushutirish 

asosida nazariy bilom berish :tarbiya nazariy fazilatni , ma;kum 

hunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarini va 

amaliy malakalari o’rgatishdir , deydi olim. 

Farobiy ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari o’rganilsa , 

tarbiyada ma’naviy-axloqiy qoidlari , odob me’yorlari 

o’rganiladi. Kasb hunarga oid malakalar hosil qilinadi, kab 

hunarga oid malakalar hosil qilinadi deb uqtiradi. Bu muhim 

vazifa tajribali tarbiyaning turli metodlari yordamida amalga 

oshiriladi. Aloq masalasi faylasuflarning ham buyuk 

mutafakkirlarning ham tarixchi-yu shoir ham shrq davri falsafasi 

pedagogkasida ta’limiy axloqiy yo’nalish muhim ahamiyat kasb 

etadi. Axxloq masalasi faylasuflarning ham buyuk birdek diqqat 

markaazida bo’ldi. . Ta’limiy axloqiy risola la paydo bo’lib, 

---

axloqning ham nazariy , ham amaliy masalalari tashkil etildi. 

“Qutadg’u bilig”, “Axloqi Nosiriy”, “Qobusnoma” , “Hibbat ul-

haqoyiq , “Guliston “, “Bo’ston”, “Axloqi Jaloliy” , “Aloqi 

Muhsiniy”, “Mahbub-ul qulub” kabi Yusuf Xos Hojib Nasuddin 

Sufiy” . Kaykovus “Ahmad Yugnakiy Muslihiddin Sa’diy , 

Abdurahmon Jomiy , Alisher Navoiy , Jaloliddin 

Davnoniy,Husayn Voiz Koshifiylarning muammosini hal etish 

sohasida yaratilgan sof pedagogic asaralari sifatida muhim 

ahamiyatga ega. Mazkur ta’limiy -axloqiy asarlarada insonning 

ma’naviy kamolga yetishida yuksak axloqqa ega bo’lishi ilm 

fanni egallashi asosidagina amalga oshirishi mumikn degan 

g’oya ilgari surildi. Chunki biz nazarda tutayotgan davrdan 

boshlab savod o’rgatish va ulardagi ko’rsatmalarni o’rganish va 

o’zlashtirib olish bilan birga olib borilgan. Shunga ko’ra , 

“Qur’on va Hadis” lardagi pand nasihatlar ham olimlar , ham 

aiblar ijodiga ta’dir etgan.Hadislarning ta’siriga sabab 

umuminsoniy fazilatlarga alohida urg’u berilgan .Ularda ilgari 

surilgan musulmonliklarning muhim hislatlari ; 

halollik saxovat

, 

---

himmat , mehr –oqqbat , ehson sharm-hayo , ilm izlash , 

muomalaqoidalari,axloq mezonlari va boshqlar o;z ifodasini 

topgaan va Sharq adabiyotiga jumladan , talimiy axloqiy 

asarlarga ta’sir etgan . Ta’limiy –axloqiy asaralar bevosita 

Hadislarda ilgari surilgan g’oyalar asosida yaratildi. Hadislar 

ta’siri Yusuf Hos Hojibning “Qutadg’u bilig” asaridan boshlab 

Kaykovusning “Qobusnoma” , Ahmad Yugankiyning “Mahbub 

ul qulub “ va boshqa asarlar negizida ko’rinadi. Ham g’oya , 

ham mazmun ham shakl buning dalilidir, Yusuf Xos Hojib “ 

Qutadg’u bilig” asarini yozganda sharqda keng yoyilgan o’git 

nasihat janriga tayanib ish ko’rsa ham mulohazalarni bayn 

etishda ularga odamlarni to’liq iqror qilish muayyan ishonch 

hosil qilish uchun hayotiy dalillarga ko’proq murojat etadi. 

Maslan insonga yaxshilik bilan yomonlik qilishning o;qibatlari 

quyidagicha bayon etadi: 

O’zing ezgu bo’lsang , oting maqtovga loyiqdir . 

Agar yomon bo’lsang , tahsinga mahkumsan ey latif. 

---

Tuban Zahhok ne tufayli tahqirga loyiq bo’ladi. 

Baxtli faridum qanday qilib madhga sazovar bo’ldi.