1. Shаrq dоnishmаdlаri vа mutаfаkkirlаrining ijоdiy mеrоsidа mudаrrislаrni tаnlаsh, ulаrgа qо‘yilgаn tаlаb, ulаrning mаhоrаti, mulоqоt, muоmаlа mаdаniyatigа qо‘yilgаn tаlаblаr

1.Shаrq dоnishmаdlаri vа mutаfаkkirlаrining ijоdiy mеrоsidа mudаrrislаrni tаnlаsh, ulаrgа qо‘yilgаn tаlаb, ulаrning mаhоrаti, mulоqоt, muоmаlа mаdаniyatigа qо‘yilgаn tаlаblаr.
Movarounnarhrda ilm-fan va ma’rif sohasida o’z xizmatlari biln dunyoga mashhur bo’lgan faylasuf va mumajjim , matemtika , fizika , tibbiyot , tarix , til va adabiyot, pedagogika sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad Muso al-Xorazmiy , Abu Nasr Forobiy , Ahmad al-Farg’oniy , Abu Rayhon Beruniy , Abu Ali Ibn Sino kabi qomusiy olimlar faoliyat olib bordilar. Qomusiy olimlar o’z ilmiy merosida ta’limiy- axloqiy asarlar yaratishga ham kata e’tibor berib, bu asarlarda ilgari surilgan g’oyalar insonning ham axloqiy ham estetik va jismoniy jihatdan kamol topishiga , pedagogic fikr tarqqiyotida kata ahamiyatga ega bo’ldi. Shuningdek , sharq uyg’onish davrida sof pedagogic asarlar ham yartailib , ta’lim tarbiyada inson takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida o’lmas ta’limoti bilan mom qoldirgan. Qomusiy olimlar o’z ilmiy merosida insonning aqliy , axloqiy , jismoniy va estetik takomili masalalariga katta e’tibor bergnlar.Masalan , Muhammad Al-Xorazmiy (783-850) insonning kamolga yetishi vainsoniy munosabatlarni yo’lga qo’yishida ilm fanning muhim ahamiyatga ega ekanligi to’g’risidagi g’oyani ilgari surgan holda pedagogik fikr tarqqiyotida munosib o’rin egallagan, Muhammad al_xorazmiy ilmiy merosi nilan bilish nazariyasiga o’zining ulkan hissasini qo’shdi. “Al-litob al-muxtasar fi hisob al-jabr va –l muqabala “asarida sonli kvadrat ciziqli tenglamalar va ularni yechish yo’llarini bayon etadi.Muhammad al-Xorazmiyning matematikaga oida ikkinchi kitobi “Hind arifmetikasi haqida asar o’nlik tizim raqamlariga bag’ishlangan .Mazkur asar faqat sharqdagina emas, Yevropada ham qo’llanma sifatida shuxrat taratdi. Muhammad al-Xorazmiy o’zining fallakiyotga doir ishlarida hindlarning falakkiyot jadvallarini tahlil etib, “Xorazmiy ziji “ nomi bilan mashxur astonomik jadvallar tuzdi. Bu kitob ham bir necha asrlar bu soha olimlariga qiziqish uyg’otdi. Va 1126-yillarda lotinchaga tarjima qilindi. Barcha mutafakkirar kabi Muhammad al-Xorazmiy ham ko’rgazmalilik –tajriba metodlari bilan , bilim berishning turli vositalari savol javob , malaka , ko’nikmalarini shakllantirish metodlari , bilimlarni sinash metodlaridan foydalangan Muhammad al-Xorazmiy bilish nazariyasida muhim hissa qo’shdi. U birinchidan bo’lib, sinov-kuzatish va sinov metodlariga asos soldi. U birinchi marta insonlar o’rtasidagi munosabatlarni matematik kataklarda ifodaladi. Alloma ilmiy faoliyatining metologik jihatlariga katta ahamiyat berdi.
O’rta asr ijtimoiy –falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkiri Abu Nasr Forobiy nomi bilan bog’liq bo’lib ,uning inson kamoloti haqidagi ta’limoti ta’lim tarbiya sohasida katta ahamiyatga ega. Mashhur Yunon faylasufi Arastudan keyin sharqda o’z bilimi , fikr doirasining kengligi bilan nom chiqargan Forobiyni yirik mutafakkir “Muallimiy soniy “ Ikkinchi muallim deb ataydilar Abu Nasr Forobiy (to’liq Abi Nasr Muhammad Inb Muhammad Ibn Uzaliq inb Tarxon Al Forobiy ) hijriy 260 yilda Shosh Toshkentga yaqin Farob degan joyda harbiy xizmatchi oilasida tug’ilgan .Ba’zi manbalarda Farobiy 7- dan oshiq tilni bilganligi haqida gapiriladi. Tadqiqotchilar uning 160 dan ortiq ilmiy asarlar yaratganligini qayd etadilr. Farobiy o’zidan keyin juda boy ilmiy meros qoldirgan. Falasafa , musiqa , filologiya va boshqa tabiiy ilmiy bilimlarning urli sohalarida asarlar yaratgan. U o’zining “Baxt soadatga erishuv yo’llar haqida risola” asarida “Davlatning vazifasi insonlarni baxtu-saodatga olib bolrishidadir deb yozai. U bu esa ilm va yaxhi axloq yordamida qo’lga kiritadi. “Forobiy davlatni yetik shaxs boshqarish lozim deydi: ya’ni jamoani idora etuvchi adolatlai doni bo’lishi , qonunlarga rioya etsihi va qonunlar yrata olishi , kelgusini oldindan ko’ra bilishi , boshqalarga g’amxo’r bo’lishi lozim deydi. Farobiy ta’lim tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida ta’lim tarbiyaning muhimligi unda nimalarga e’tibor berish zarurligini , ta’lim tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritiladi. “Fozil odamlar shahri” , “Baxt soadatga erishuv to’g’risida” gi ,”Inson –al ulum”, “Ilmlarning kelib chiqishi” ,Aql ma’nolari tog’risida kabi asarlaraida ijtimoiy tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan. Farobiy ta’li tarbiyasiga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim degan so’z insonga o’qitish , tushutirish asosida nazariy bilom berish :tarbiya nazariy fazilatni , ma;kum hunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarini va amaliy malakalari o’rgatishdir , deydi olim.
Farobiy ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari o’rganilsa , tarbiyada ma’naviy-axloqiy qoidlari , odob me’yorlari o’rganiladi. Kasb hunarga oid malakalar hosil qilinadi, kab hunarga oid malakalar hosil qilinadi deb uqtiradi. Bu muhim vazifa tajribali tarbiyaning turli metodlari yordamida amalga oshiriladi. Aloq masalasi faylasuflarning ham buyuk mutafakkirlarning ham tarixchi-yu shoir ham shrq davri falsafasi pedagogkasida ta’limiy axloqiy yo’nalish muhim ahamiyat kasb etadi. Axxloq masalasi faylasuflarning ham buyuk birdek diqqat markaazida bo’ldi. . Ta’limiy axloqiy risola la paydo bo’lib, axloqning ham nazariy , ham amaliy masalalari tashkil etildi. “Qutadg’u bilig”, “Axloqi Nosiriy”, “Qobusnoma” , “Hibbat ul-haqoyiq , “Guliston “, “Bo’ston”, “Axloqi Jaloliy” , “Aloqi Muhsiniy”, “Mahbub-ul qulub” kabi Yusuf Xos Hojib Nasuddin Sufiy” . Kaykovus “Ahmad Yugnakiy Muslihiddin Sa’diy , Abdurahmon Jomiy , Alisher Navoiy , Jaloliddin Davnoniy,Husayn Voiz Koshifiylarning muammosini hal etish sohasida yaratilgan sof pedagogic asaralari sifatida muhim ahamiyatga ega. Mazkur ta’limiy -axloqiy asarlarada insonning ma’naviy kamolga yetishida yuksak axloqqa ega bo’lishi ilm fanni egallashi asosidagina amalga oshirishi mumikn degan g’oya ilgari surildi. Chunki biz nazarda tutayotgan davrdan boshlab savod o’rgatish va ulardagi ko’rsatmalarni o’rganish va o’zlashtirib olish bilan birga olib borilgan. Shunga ko’ra , “Qur’on va Hadis” lardagi pand nasihatlar ham olimlar , ham aiblar ijodiga ta’dir etgan.Hadislarning ta’siriga sabab umuminsoniy fazilatlarga alohida urg’u berilgan .Ularda ilgari surilgan musulmonliklarning muhim hislatlari ; halollik saxovat, himmat , mehr –oqqbat , ehson sharm-hayo , ilm izlash , muomalaqoidalari,axloq mezonlari va boshqlar o;z ifodasini topgaan va Sharq adabiyotiga jumladan , talimiy axloqiy asarlarga ta’sir etgan . Ta’limiy –axloqiy asaralar bevosita Hadislarda ilgari surilgan g’oyalar asosida yaratildi. Hadislar ta’siri Yusuf Hos Hojibning “Qutadg’u bilig” asaridan boshlab Kaykovusning “Qobusnoma” , Ahmad Yugankiyning “Mahbub ul qulub “ va boshqa asarlar negizida ko’rinadi. Ham g’oya , ham mazmun ham shakl buning dalilidir, Yusuf Xos Hojib “ Qutadg’u bilig” asarini yozganda sharqda keng yoyilgan o’git nasihat janriga tayanib ish ko’rsa ham mulohazalarni bayn etishda ularga odamlarni to’liq iqror qilish muayyan ishonch hosil qilish uchun hayotiy dalillarga ko’proq murojat etadi. Maslan insonga yaxshilik bilan yomonlik qilishning o;qibatlari quyidagicha bayon etadi:
O’zing ezgu bo’lsang , oting maqtovga loyiqdir .
Agar yomon bo’lsang , tahsinga mahkumsan ey latif.
Tuban Zahhok ne tufayli tahqirga loyiq bo’ladi.
Baxtli faridum qanday qilib madhga sazovar bo’ldi.