|
YER OSTI VA YUZA SUVLAR
YUqorida zikr etilganidek, suv va suv havzalarining shahar va ishchi
posyolkalari kichik iqlimini yaratishdagi roli juda kattadir. Yer osti
suvlarining mavjudligi shahar, rayon va qishloq aholisini toza ichimlik suv
bilan ta’minlashga yordam byeradi. Ayniqsa artezian suvlarining fizik, ximik
va baktyeriologak tomondan toza bo’lishi aholini ichimlik suv bilan
ta’minlashga imkon byeradi.
Daryo, ko’l, suv omborlarining suvi odamlarning faol dam olishiga,
50
cho’milishiga, sport ishlarini rivojlantirishga katta ta’sir ko’rsatadi.
SHahar territoriyasidan daryolarning oqib o’tishi uning iqlimiga,
manzarasiga, havosining namligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Suv o’tloqlar,
maysazorlar, daraxtzorlar barpo qilishga yordam byeradi.
Neva daryosi Sankt-Petyerburg shahrining ko’rkiga ko’rk qo’shib turadi.
Moskva shahri esa Volga daryosi suvlari evaziga suv manbalariga boy
shaharga aylangan. Ayniqsa, keyingi yillarda qurilayotgan shaharlar
loyihasida obodonlashtirish, suv manbalari bilan ta’minlash masalasi ko’zda
tutilgan.
Misol tariqasida O’zbekiston diyoridagi Angren, Zarafshon, Navoiy va
boshqa shaharlarni keltirish mumkin. SHaharlarni loyihalash va qurishda
inson sihat-salomatligi uchun zarur bo’lgan tabiiy omillarni iloji boricha
saqlab qolish yoki sun’iy ravishda
uni tashkil qilish inson bilan tabiat o’rtasidaga bog’liqlikni mu-stahkamlashda
katta ahamiyat kasb etadi.
SHAHARLARNI BARPO ETISHDAGI OMILLAR
SHaharlar, ishchi posyolkalarining paydo bo’lishiga ko’p omil, ya’ni
ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, konlar, yanga yerlarning ochilishi,
dengiz va daryo yoqalarida portlarning qurilishi sabab bo’lgan. Masalan, grek
shaharlarining paydo bo’lishiga hunarmandchilik va savdo-sotiqning
rivojlanishi ta’sir etgan bo’lsa, chet el va bizdagi shaharlarning paydo
bo’lishiga katta-katta sanoat korxonalarining qurilishi sabab bo’lgan.
Endilikda shaharlarning paydo bo’lishiga tabiiy boyliklarning o’zlashtirilishi,
shu bilan bog’liq bo’lgan ishlab chiqarish vositalarining joylashtirilishi,
sanoat komplekslarining qurilishi sabab bo’lmoqda.
Keyingi 25—30 yil ichida 400 dan ziyod shahar va kichik shaharlar qad
51
ko’tardi. Jumladan, Ust’-Ilimsk, Vorkuta, Nurobod va shu kabilar.
Ulardan tashqari, ma’muriy idoralar, iqlimni o’rganuvchi markazlardan
tashkil topgan shaharlar ham mavjud. Bunga Novosibirskdagi akademiklar
shahri, Qarag’anda viloyatidagi Boyqo’ng’ir shahri, o’z tarkibiga faqat sanoat
markazlarini emas, balki oliy, o’rta o’quv yurtlari, ilmiy tekshirish ilmgohlari,
kurort va sanatoriylarni qamrab olgan shaharlarni misol qilish mumkin.
Toshkent, Kiev, Tbilisi, Olma-ota, Minsk, Sochi, YAlta, Riga va boshqa
shaharlar ham shular jumlasidandir.
SHaharlarning paydo bo’lishiga va taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatuvchi
omillar shaharlarni tashkil qiluvchi omillar deyiladi.
SHaharlarning taraqqiyotida transport, ya’ni temir yo’l, havo, avtomobil
va suv transporti vositalari katta rol’ o’ynaydi. Tabiiy davolash resurslari —
minyeral suv manbalari, dengiz qirg’oqlari, tog’lik rayonlar, o’rmonlar,
daraxtzorlar ham shahar paydo qilishda eng zarur omil hisoblanadi.
Har bir shaharda aholiga xizmat qilish uchun madaniy-maishiy xizmat
ko’rsatish idoralari, korxonalar mavjud. Bu idora va korxonalar shaharni
barpo qilishda ishtirok etgan ishchi-xizmatchilarga, qolavyersa aholiga xizmat
qiladi. Bulardan tashqari, maktablar, magazinlar, tibbiyot muassasalari, engil
sanoat korxonalari va boshqalar ham aholiga xizmat qilish uchun quriladi.
SHahar aholisi uch guruhdan tashkil topadi:
a) asosiy yoki shaharni tashkil qiluvchi guruh. Bular ishchilardan
tashkil topib, shaharning sanoat korxonalari va muassasalarida ishlaydilar;
b) xizmat ko’rsatuvchi guruh — bular asosan aholiga xizmat ko’rsatib
shahardagi savdo do’konlarida, ovqatlanish korxonalarida,
sog’liqni saqlash va madaniy-maishiy muassasalarda va boshqalarda
ishlaydilar;
v) ishga yaroqsiz kishilar guruhi — bu guruhga maktabgacha va maktab
yoshidagi bolalar, pensiya yoshidagi kishilar, uyda band bo’lgan kishilar, oliy
va o’rta o’quv yurtlari o’quvchilari kiradi.
52
SHahar aholisining 25—35% i asosiy guruhni tashkil qiladi, aholiga
xizmat qiladigan guruhdagilar soni shaharning katta-kichikligiga bog’liq.
Katta shaharlarda ular 23—28%, o’rtacha kattalikdagi yoki kichik shaharlar
va ishchi posyolkalarida 19—22% ni tashkil qiladi.
SHaharlarning kattalashishi, savdo, maishiy ob’yektlarning ko’plab
qurilishiga, aholiga xizmat ko’rsatadigan ishchilar sonining tobora ortib
borishini talab qiladi. Mehnatda qatnashmaydigan guruhdagilar 46—48 foizni
tashkil qiladi.
SHahar aholisining hozir va kelajakda yuqorida zikr etilgan guruhlari
sonini bilish uchun quyidagi formulalardan foydalanamiz:
N=100 A/a,
bunda N — kelajakdagi aholi soni, A — shaharni tashkil qiluvchi
guruhning mutloq belgasi: a — shaharni tashkil qiluvchi guruhning foizli
ko’rsatkichi.
a=100-(V+S),
bunda: V — aholiga xizmat qiluvchi guruh foizi, S — ishga yaroqsiz
guruh foizi.
Aholi guruhini aniqroq hisoblash quyidagi formula bilan bajariladi:
N = 100 x A ,
R – K – n - S + m - V
Bunda: R — aholini mehnatga yaroqli yoshdagi qismi,
K — aholi orasidagi ishga yaroqli, ammo mehnat qilmaydigan xotin-
qizlar soni,
n —aholi orasidagi ishga yaroqli yoshdagi ishlamaydigan nogironlar
soni,
S — aholi orasidagi mehnatga yaroqli yoshdagi, ammo ishlab
chiqarishda qatnashmaydigan o’quvchilar soni,
m — aholi orasidagi ishlaydigan mehnat faxriylari soni,
V — aholiga xizmat qiluvchi guruhning soni.
SHaharlarni, ishchi posyolkalarini loyihalashda aholi guruhlarining har
bir turar joydagi miqdori oldindan aniqlanishi kerak, bunda aholining yoshi,
53
jinsi ham hisobga olinadi.
Keyingi vaqtlarda yangi qurilayotgan shaharlarda aholi soni asosan
mexanik ravishda ko’paymoqda, ya’ni u shahardan bu shaharga ko’chib
borish, sanoat korxonalariga ishga joylashish va hokazo.
Qurilayotgan shaharlarni loyihalashda aholining o’sishi va ko’payishi
hisobga olinishi kerak, chunki tabiiy va mexanik ko’payishlar nazarda
tutilmasa, ularning yoshi, jinsi inobatga olinmasa keyinchalik aholining
yashash sharoiti, ijtimoiy va madaniy sharoiti unchalik yaxshi bo’lmasligi
mumkin. SHuning uchun ham sanitariya vrachi bulardan xabardor bo’lmog’i
lozim.
SHuni qayd qilish kerakki, shaharda bolalar bog’chasi, yaslilar,
maktablarning etarli bo’lishi uchun aholini yoshiga qarab guruhga bo’lishni
yaxshi bilish kerak. Quyidagi jadvalda aholining yoshiga qarab guruhga
bo’lish ko’rsatkichi byerilgan.
3 – j a d v a l
Do'stlaringiz bilan baham: |
