|
Benzin yoki solyarka bilan ishlaydigan ichki yonish dvigatellari mo’risidan
chiqadigan zaharli gazlar (1000 litrga kg hisobida)
CHiqindi gazlar tarkibi
YOqilgi turlari
benzin
solyarka
Is gazi
Uglevodorodlar
Azot oksidi
Al’degidlar
Benzpiren
Sul’fit angidrid
Organik kislogalar
Kattiq zarralar
Qo’rg’oshin
274
24
13,5
0,5
7,2 • 10
-4
1,1
0,5
1,4
0,4
7,4
16,4
26,4
1,2
10,5 • 10
-4
4,8
3,7
13,2
__
Atmosfera havosining ifloslanishi, avtomobil transporti dud-
buronlaridan chiqadigan gazlar tarkibiga, transport harakati tezligiga,
ko’chalarning katta-kichikligiga, turar joylarning topografik holatiga
bog’liq bo’ladi.
324
Avtomobil transportidan chiqadigan ba’zi zaharli gazlar meteorologik
sharoitlarda fotokimyoviy o’zgarshlarga uchraydi. Jumladan, azot qo’sh
oksidi parchalanib azot oksidiga aylanadi, natijada atom holidagi oksigen
hosil bo’ladi. Al’degid va ketonlar esa erkin radikallarni paydo qiladi.
Mazkur ko’rinishdagi reakciyalar navbatdagi ikkinchi reakciyalar kelib
chiqishiga yordam byeradi, oqibatda o’ta zaharli smog hosil bo’ladi.
Fotokimyoviy reakciyalarning kelib chiqish mexanizmi quyidagilardan
iborat: quyoshning ul’trabinafsha nuri ta’sirida uglevodorodlar va
fotooksidantlar bilan ifloslangan atmosfera havosida murakkab
fotokimyoviy reakciyalar boradi, bu reakciyalar natijasida yangi zaharli
hamda qitiqlovchi mahsulotlar paydo bo’ladi. Bunga ozon, azot ikki oksidi,
pyeroksiacilnitratlar, al’degidlar, erkin radikallar va boshqalarni misol qilib
ko’rsatish mumkin.
Zaharli moddalar ko’z shilliq qavati, tomoqni ta’sirlab, uning
yallig’lanishiga sababchi bo’ladi, u o’simliklarni quritadi.
1923 yildan boshlab AQSH da benzin ta’sirini kamaytirish maqsadida
unga tetraetilqo’rg’oshin birikmasi qo’shiladigan bo’ldi.
Amyerikada bir yilda benzinga qo’shiladigan qo’rg’oshin birikmasi
miqdori 262 ming tonnaga etdi. Bunday avtomobil’ va boshqa
agregatlardan atmosferaga tushadigan qo’rg’oshin miqdori 181 ming
tonnani tashkil qiladi. Demak, atrof muhit qo’rg’oshin bilan ham
ifloslanmoqda. Ichki yonish dvigatellaridan ajralib chiqadigan qo’rg’oshin
birikmasi 1 m
3
havoda 1—2 mg dan 4—5 mg gacha bo’ladi. Bunda
motorlarning ishlashiga qarab havoning ifloslanish darajasi o’zgarib turadi.
Qishloqlardagi turar-joy havosida 0,1 dan 0,5 mkg gacha qo’rg’oshin
bo’lsa, shaharlar havosida 1 dan 5 mkg gacha bo’ladi. Yirik shaharlar
atrofidagi 1 m
3
havo tarkibida 14—38 mkg qo’rg’oshin borligi aniqlangan.
Grenlandiya muzliklarida mavjud bo’lgan qo’rg’oshin miqdori VIII
asrdagiga nisbatan 400 marta ortib ketgan. Ayniqsa, sanoat markazlari
325
chiqindisi nafaqat atmosfera havosini, balki tuproqni ham ifloslantiruvchi
omil bo’lib qoldi. Ifloslik tuproq mag’zidan o’simlik tarkibiga o’tib uni
zararlaydi. Natijada u hayvon va odam organizmiga o’tib, unga ta’sir
qiladi.
YU.G. Fel’dman va N.YA. YAnishevalarning aytishicha, atmosfera
havosining kancyerogen moddalar bilan ifloslanishiga nafaqat sanoat
korxonalari chiqindilari, balki avtotransport vositalari ham sababchi bo’lar
ekan. SHahar havosidagi benzpiren 3,4 miqdori 0,5 mkg ga to’g’ri kelsa,
katta shaharlarda 1,7 mkg ga etadi. Bu ko’rsatkichlar 300 dan 2000—-3000
gacha bo’lgan avtotransport vositalarining 1 soat davomida qilgan harakati
bo’lib, ular sonining ortishi tashqi muhitga ajralib chiqadigan kancyerogen
moddadar miqdori ortishiga sabab bo’ladi.
Ko’rinib turibdiki, ta’sirchan va zaharli hisoblanuvchi qo’rg’oshin va
kancyerogen moddalar orasida qandaydir uzviy bog’lanish bor. Ularni
quyidagicha ifodalash mumkin:
inson
Havo tuproq o’smilik
hayvon odamlar
Kancyerogen omillar kimyoviy moddalarning kuydirilishi va yuqori
haroratda yonishi natijasida hosil bo’ladi. Demak, kimyoviy moddalar
qayerda yonishidan qat’i nazar kancyerogen moddalar paydo qilar ekan.
AQSH da atmosfera havosining ifloslanishiga 40% holda avtomobil’
transporti sababchi bo’lar ekan. Jumladan, Los-Anjeles shahridagi mavjud
3 mln avtomobil’ har yili o’zidan 3 mln tonnaga yaqin zaharli gaz
chiqaradi. Hisoblarga qaraganda, bir avtomobil’ o’rtacha 4 tonna oksigenni
o’ziga olib, tashqi muhitga 600 kg is gazi, 40 kg azot oksidi va 200 kg
atrofida turli zaharli moddalar, jumladan uglevodorodlar chiqaradi.
Hozir butun jahonda 400 milliondan ortiq avtomobil borli-gini
326
hisobga oladigan bo’lsak, atmosfera havosiga chiqadigan zaharli omillar
miqdori salmoqli ekaniga ishonch hosil qilish mumkin.
Avtotransport vositalari atmosfera havosini azot oksidi bilan 47,5 foiz,
uglevodorodlar bilan 42 foiz zararlantiradi. Havoga chiqariladigan 100 mln
tonnaga yaqin is gazining 73,5 mln tonnasi yoki 78% i avtomobil
transportiga to’g’ri keladi.
SHunday qilib, hozirgi davrda atmosfera havosini ifloslanti-ruvchi
vositalarga sanoat korxonalari va uning turli tarmoqlari, avtomobil’ va
boshqa transport vositalari, qishloq xo’jaligiga te-gishli vositalar, keng
ko’lamda ishlatiladigan zaharli kimyoviy moddalar misol bo’lishi mumkin.
Bularning barchasi insonning antropogen faoliyatidan kelib chiqayotgan
muammolar hisoblanadi.
YUqorida zikr qilingan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, sanitariya-
gigiena muassasalari xodimlari, me’morchilar oldida juda katta vazifalar
turadi, u ham bo’lsa atmosfera havosini turli zaharli chiqindilardan
muhofaza qilish muammosidir. Atmosfera havosi qancha musaffo bo’lsa,
odam o’zini shuncha engil his etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
