Strategiya va manipulli taktika. Rim harbyi san’atini huddi Yunonistondagi kabi 2 davrga – quldorlki milisiyasi va yollanma armiya bosqichlariga boʻlish mumkin. Qadimgi Yunoniston bilan solishtirganda Rimda urush olib borish san’ati juda murakkab boʻlgan. Rim uzluksiz advom etadigan urushlarni jjuda koʻp olib borgan. Masallan 1-Puni urushi 23 yilo, 2-Puni urushi 17 yil davom etgan. Rim askarlarining yuirishlari bir necha yuzlab kilometrlarni tashkil qilgan. Armiya ta’minoti uchun joylarda statsionar bazalar tashkil qilingan boʻlib, bu yerlarda qoʻshin ta’minoti uchun barcha ehtiyojlar qondirilgan. Bir paytning oʻizda bir necha dushmanlarga qarshi urush olib borish Rim uchun xos boʻlgan xususiyatlardan hisoblangan. Bunda hal qiluvchi asosiy zarbani tanlash va kuchlarni toʻgʻri taqsimlash juda murakkab ishga aylangan, uning ustiga bu holat oʻz kuchining ahvolini bilish bilan birga dushman kuchlariga ham toʻgʻri baho berishni talab qilgan. Qoʻshinga rahbarlik qilishning nisbatan murakkabligi alohida boshqaruv apparatlarining vujudga kelishiga olib kelgan. Yulis Sezar davrida qoʻmondonlik tarkibida maxsus shaxslar boʻlib, ular qoʻshinga rahbarlik qilishda oliy qoʻmondonga yordam bergan.
Manipulli harbiy tartibning8 joriy qilinishi harbiy ish tarixida muhim ahamiyat kasb etdi. legion frontlarga taqsimlangan va eniga manipullar asosida uchta leniyaga saflangan. Gastatlarning 10 manipuli 1-liniyani tashkil etib, ular shunday saflantirilgan ediki, ular orasidagi oraliq masofa manipullar frontining eniga teng boʻlgan. 2 va 3- prinsiplar va triarlar manipullari linyailari oldingi liniyalar oraligʻiga qarama-qarshi saflantirilan. Manipullar ichkariga qarab 6 va 10 qator boʻlgan.
Yengil qurolli askarlar boʻlgan velitlar frontning oldiga saflangan va jangni irgʻituvchi qurollar bilan boshlab bergan, keyin oʻz maniupullarining orqa tomoniga qaytib oʻrin egallagan. Ular legionerlarni qoʻllab-quvvatlagan va yaradorlarni jang maydonidan olib chiqib ketganlar. Velitlar yana falangani kuchaytirishda qoʻllanilan, undan tashqari ularning bir qismi lager ichkarisida qoldirilgan. Murakkab vaziyatga qarab velitlardan foydalanish oʻzgarib turgan.
Otliqlar odatda qanotlarga saflantirilgan.
Legionni taktik birlik boʻlgan manipullarga boʻlish Rim armiyasini yunon armiyasiga qaragandan ancha harakatchan qilgan. Ular istalgan joyda, u tekislik yoki ngoteklik boʻlsin, jang olib borish imkoniyatini bergan. Yana bir qancha jihatlar bilan yunon falangasidan rim manipulli legionlari ustunlik qilgan. Manipullarning 1-liniyasi bir paytning oʻizada hujumga oʻtgan, lekin bunda 1-liniya jips holatda boʻlmagan, manipullar orasida interval boʻlgan. Shu holatda jangga kirganda dushman manipullar orasi ochiqligidan oʻz ustunligida foydalanishga harakat qilib, ularga oldindan va maniupllarning qanotidan (oraliq masofaga kirish orqali) zarba berishga harakat qilgan. Lekin bu zohiriy imkoniyatdek koʻringan. Chunki dushmanning kuchi falanganing jips holdagi zarbasiga yoʻnaltirilgan boʻlgan. Manipullar orasidagi boʻsh joylarga oʻz qoʻshinining bir qismini kiritish orqali u asosiy zarba berish imkoniyatidan mahrum boʻlgan. Undan tashqari falanga hoaltda saflanish zarur izofa qoʻshinlarini olib qolish imkoniyatini yoʻqqa chiqargan. Rimliklarda ikkinchi liniyani harakatlantirish imkoniyati boʻlib, bu liniya manipullari 1-liniya manipullari intervali oraligʻiga oratdan joylashgan. Shu holatda 3-liniyani tashkil etuvchi triarlar oʻz-oʻzidan zahira kuchlariga aylangan va istalgan paytda jangga safarbar qilinishi mumkin boʻlgan.
Oʻz-oʻzidan birinchi liniya manipullar dushmanning siqilib kirishi bilan dushman qoʻshini saflariga uch tomondan (old va ikkin yondan) zarba berish imkoniyatiga ega chiqqan bir paytda oraliqqa kirib qolgan dushman askarlarini oldindan 2-liniyani tashkil etuvchi gastatlar siquvga olgan. 1 va 2-linyailarning uzviy harakatlar va zarur paytda qoʻllash uchun rezervning mavjudligi gʻalabaga erishuvda muhim omil boʻlgan.
Zarur holatlarda Rim legionerlari toshbaqa koʻrinishida saflangan. Bunda qalqonlarni birlashtirish oraqli oʻzaro jipslashgan. Birinchi qator legionerlari qadqonlarni vertikal ushlagan, qolganlar boʻlsa boshi uzra gorizontal ushlagan. Natijada harakatlanuvi “toshbaqa” koʻrinishini olgan. bu holat turli yoqdan uchib keladigan irgʻituvchi aslahalardan himoyalanish imkoniyatini bergan.
