1-seminar. Mavzu: kirish. Qadimgi dunyoda harbiy san’at taraqqiyotining umumiy xususiyatlari

MAVZU: YANGI ZAMON DAVRINING ATOQLI SARKARDALARI VA ULARNING HARBIY SAN’ATI
Reja:

1. 
   Аlberxt Vallenshteyn (1583—1634) va Iogann Serklas Tilli (1559—1632)
   
2. 
   Shved qiroli Gustav II Adolf - «Shimol sherи» (1594—1632), fransuz marshali Anri de La Tur d’Overn Vikont de Tyurenn (1611—1675)
   
3. 
   Yan Sobeskiy
   

Harbiy san’at yangi zamon davriga kelganda o’zining eng taraqqiy cho’qqisiga erishdi. Ta’bir joiz bo’lsa harb ish yangi zamon davrida tom ma’noda san’at darajasiga ko’tarildi. Bu borada yevropada o’tgan bir qator atoqli sarkardalarning faoliyati katta ahamiyatga ega bo’ldi. Yangi zamon davri dunyo harb ishi va harb san’ati tarixiga qator qobiliyatli sarkardalarni yetkazib berdiki, ularning juda ko’pchiligi bugungi kunda dunyoning eng mashhur sarkadalari qatoridan o’rin egallab kelmoqda. Shulardan biri Albext Vallensheytndir. Yevropada o’rta asrlarning intihosida salkam jahon urushi darajasida bo’lib o’tgan “O’tttiz yillik urush” (1618-1648) tarixida o’chmas iz qoldirgan atoqli qo’mondonlardan biri sifatida tarixda qolgan Alberxt asli Chexiyada tavallud topgan bo’lib, yoshligida ota-onasidan yetim qoladi va iyezuitlar maktabida, undan keyin Altdorfdagi protestant universitetida tahsil oldi. Keyin Avstriya armiyasi xizmatiga kirib, turklarga qarshi urushda ishtirok etadi. 21 yoshida kapitan darajasiga ko’tarildi. Uning keyingi hayotida o’chmas iz qoldirgan ikki qadamni alohida e’tirof etish kerak. Avvalo u o’z dinini o’zgartirdi, ya’ni protestantlikni tark etib, katolikka o’tdi. Bu unga o’sha vaqtda o’z yerlarini hukmdori sanalgan Muqaddas Rim imperiyasi saroyida katta nufuzga ega bo’lish yo’lida eng muhim qadam bo’ldi. Shundan so’ng u o’ziga to’q bo’lgan yoshi katta bevaga uylanadi. Bu bilan u saroyning ichki o’yinlarida eng ko’p az qotadigan yetarli mablag’ga ega bo’lishiga olib keldi. u uylanish orqali ega chiqqan mablag’ga 180 otliq va 80 mushketyorlardan iborat shaxsiy otryadini tuzishga erishdi. Tez orada qari xotini vafot etib, Moraviyada unga kattagina yer-mulklarni qoldirib ketdi. Shundan kyein u kondoter karyerasini tanlaydi va o’z otryadi baln Shtiryai gersogi xizmatiga kirib, u bilan Venesiyaga qarshi “qaroqchilki urushlari”da ishtirok etadi. Tez orada polkovnik rutbasiga ko’tarilgan Vallenshteyn bu orqali graf titulini oladi. Gradiski qal’asi qamalini yorib o’tishdagi xizmatlaridan keyin u Moraviyadagi imperator qo’shinlari qo’mondoni etib tayinlandi. 1618-yil 23-mayda Chexiyadagi qo’zg’olon sabab qirol Ferdinand I Gabsburg taxtdan tushrilib, uning o’rniga “bitta qishlik qirol” laqabli Fridrix V Pfalskiy keladi. Shu tariqa deyarli butun qit’ani qamrab olgan “O’ttiz yillik urush” boshlandi. undan protsetant Yevropasi katolik Yevropagasiga qarshi kurashdi. 1620-yil 8-noyabrda Praga yaqinida Maksimilian I bavarskiy va qo’mondon Tilli Vallenshteyn armiyasi tor-mor etadi. Shuda o’zining yollanma askarlarisiz qolgan Vallenshetyn protestanlar tomoniga o’tib, imperator Ferdinand II sodiqligini izhor qiladi. Moraviyaning hazinasini Ferdinand II ga taqdim etganligi uchun ham imperator Vallensheyotnga chexlardan tortib olingan yerlar ehson qilinadi va u Chexiyaning eng katta yer egasiga aylanadi. Uning yerlari knyazlikka aylantirilib, uning o’zi Fridlandiya gersogiga aylandi. 1625-yilda urushda “Daniya davri” boshlanganda u o’z mablag’iga 50 ming (ba’zi manbalarda 20 ming) kishilki qo’shin tuzadi. Imperator uni shu qo’shin qo’mondoni qilib tayinlaydi. Shundan boshlab u ming kishilik bu qo’shinini qayerlarni egallash to’g’ri kelsa, shu yerdan olinadigan o’lja hisobiga boqib keldi. u doimo “urush urush bilan tirik” degan gapni qaytarar edi. Graf Tilli bilan birgalikda u daniyaliklarni mamlakatdan quvib chiqarishga erishdi. 1625-yil 25-fevralda u Dniya qirolining qo’mondoni graf Mansfeldni Elba bo’yida yengib, o’zining birinchi mustaqil g’alabasiga erishgan edi. Tilli bilan ibrlashib 1626-yil avgustida Lutterda daniyaliklarga yana bitta zarba beradi. Shundan keyin protestant Meklenburg, Pomeraniya, Shlizvig va Golshtiniyani egallab, Yutlandiyaga yetib bordi. Daniya qiroli Xristian IV sluh so’rab, urushdan chiqishi tufayli imperator Vallensheytnga Maklenburg gersogligini beradi. Protestant Shveyiya urushga qo’shilgan paytda imperator Vallensheytnni “Boltiq va nemis dengizi generali” qilib tayinlaydi. Ammo 1628-yil Shtralzund qal’asini egallashda muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Ganza shahar ittifoqlari kemalari dengizdan uni qo’llab-quvvatlamaganligini mag’lubityaning asosiy sababi bo’ldi. Bu mag’lubiyatdan so’ng 1630-yilda Regenburgad o’tgan syezda imperator uni katoliklar qo’shini qo’mondoni – generallissimus martabasidan tushiradi. Bu orada shved qiroli Gustaf II Adolf qo’shinlari Germaniya yerlarida katta üalabalarga erishib, xatoo Myunxen va Nyurenbergni egallaydi. Uning ittifoqchisi bo’lgan saksonlar Praga yurish boshlaydi. Shunday sharoitda Vallenshetyn o’z xizmatini Gustaf II Adolfga taklif etadi. Lekin u qabul qilmaydi. Imperator vaziyat tangligini tushunib Vallenshetynni yana eski joyiga qaytarishga qaror qiladi. 1632-yilda u o’zi to’playdigan yollanma armiyaning to urush oxirigacha cheklanmagan qo’modoniga va egallaydigan yerlarda nazoratsiz hokimiyatga ega bo’lish sharti bilan qo’mondonlikni oladi. Yangi armiya tashkil qilgan Vallenshetyon Pragani va Bogemiyani egallaydi, Bavariyaga tomon yurish qilib, uch karra ko’p kuchi bo’lishiga qaramaslan, Nyurenbergni shved qirolidan tortib olabilmaydi. 1632-yil 16-noyabrda Lyutsen yaqinida mag’lub bo’lgan Vallensheytn shvedlarni Germaniyadan quvib chiqarish mushkulligina ishonch hosil qilib, shvedlarning nemis yerlaridagi ittifoqchilarini sindirishga qaror qiladi. Lekin o’sha kuni sarkarda-qirl Gustaf II Adolf ham sochma o’q tegib halok bo’ladi. Lekin urush teatri qishga kirib ketadi. Keyingi yili katolik armiyasi shvedlarni Sileziyadan quvib chiqardi. Ammo qish yaqishnlashib qolganligi bahonasi bilan Vallenshteyn imperatorning Bavariya kurfyuristiga qarshi yurish burug’ini bajarmaydi. 1634-yil yanvarda imperator Vallensheynni mahfiy ravishda o’z lavozimidan ozod qilish haqida buyruq chiqaradi. Bunga Vallenshteynning ayrim harakatlari ham sabab bo’lgan edi. uning Pragadagi shaxsiy saroyi monraxnikidan hech qolishmas edi. uning bosh zalining g’alaba ma’budi Marsning freskali atsviri bezab turardi. Undan tashqari general o’z tangasini zarb qilish vakolatiga ham ega edi. uning ustiga Vallenshteynning imidji diskretasiyasida kardinal Rishelening mahfiy agentlari ham ko’p ishlashgan edi. rishele hali urushga kirmagan bo’lsada, ammo bu mohir gineralni o’yindan chiqarishni istar edi. Tez orada imperatorga generalning dushmanlari tomonidan Vallenshteyon chex qiroli bo’lishni istamoqda dgan habar keladi. U kam mudofaalangan Eger qal’asida jon saqlashga majbur bo’ldi. 1634-yil 25-fevral kuni irland yollanma harbiysi va yana 6 ta alberadchi askari bilan general yotoqxonasiga bostirib kiradi va generalning ko’ksiga alebarda bilan zarba berib uni halok qiladi.
Iogann Serklas Tilli (1559—1632). Muqaddas Rim imperiyasining sarkardasi, O’ttiz yillik urush davrida Katolik ligasi armiyasi qo’mondoni, 1605-yildan feldmarshal.imperiya armiyasining bosh qo’mondoni, imperatorning harbiy ishlar bo’yicha noibi martabalarida faoliyat yuritgan Tilli Niderlandiyadagi taniqli ispan oilasida tavallud topgan. Dastlabki ta’limni iyezuitlar maktabida olgan. harbiy karyerasini Aleksandr Parmskiyning yurishlarida oddiy askar sifatida boshlagan. Jasurligi uchun imperiya nishoniga sazovor bo’lgan. 1610-yilda Tilli gersog Maksimilian Bavarskiy xizmatiga kirib, bu yerda armiyani qayta tashkil qilish bilan shug’ullanadi. U tezda yollanma armiya ishonchsizligini tushunib yetdi va doimiy armiya tuzish zarurligini angladi. Tillining rejasiga ko’ra Bavariyaning barcha balog’atga yetgan aholsi harbiy xizmatga majbur qilindi, dovryanlar – kavaleriyaga, dehqonlar va shaharliklar – piyodaga olindi. aholini harbiy ishga o’rgatish doimiy ko’rinishni olishi kerak edi. bu ishlari tufayli Tilli tomonidan qayta tashkil qilingan Katolik ligasi armiyasi 11 yil davomida mag’lubiyatni bilmadi.
1620-yil 8-noyabrda Tilli Beloy Goreda chexlarni qaqshatqich mag’lub etdi. 1622-yil 27-aprelda Vislox yaqinida protestant qo’shinlari qo’mondonlari Mansfeld va markgraf Badenskiydan qattiq mag’lub bo’ldi. Lekin g’oliblar ishini yakunigacha olib bormasligi natijasida o’zini tiklab olgan Tilli Kordova bilan birlashib, Vimpfenda 5-mayda markgrafni, 20-iyulda Gexstda Daniya qiroli Xristianni mag’lub etdi. 14-sentyabr kuni Tilli Geydelbergni qo’lga kiritdi, 1632-yil aprelida bo’lsa Shtadlon yaqinida daniyaliklar qirolini mag’lub etdi.
1630-yilda Vallenshteynning is’tefosidan keyin Tilli imperiya armiyasi bosh qo’mondoni vva harbyi ishlar bo’yicha imperator noibi tituliga erishdi. 1631-yilning martida Tili qo’shini shturm bilan Neybrandenburgni, mayda Magdeburgni egallab, talon-taroj qildi.
1631-yilning yozida Tilli o’z qo’shinini Saksoniyaga keltirdi. Bu yerda uning muvaffaqiyatsizliklari boshlandi. 17-sentyabr kuni Breytenfelda Tilli qo’shini shved qiroli Gustav II Adolf tomonidan qaqshatqich mag’lub etildi. Jangda Tillining o’zi ham yaralandi. Bavariyaga chekingan Tilli armiyasini qayta tartibga olishga qisman erishdi. Shvedlarning yo’lini to’sish uchun Lex daryosining sharqiy qirg’og’idagi Rayna qal’asiga joylashib, kuchli mudofaa holatiga o’tib oldi. 15-aprel kuni shvedlarning zarbalariga dosh berolmadi, bu jangda yana yaralangan Tilli Ingolshtadtda vafot etdi. Garchi tilli bu davrning boshqa atoqli sarkardalari soyasida qolib ketsada, ammo “yovuz”, “qo’rqinchli” inson reputasiyaga ega bo’lib, o’zining ochiq ko’ngilliligi, adolatliligi va xolisligi bilan ajralib turardi, askarlari uni o’z “otasi” deb bilardilar. Uning asosiy dushmani bo’lgan shved qiroli Gustav II Adolf uni “qari kapral” laqabi bilan atagan.
Shved qiroli Gustav II Adolf (1594—1632). Tarixiy adabiyotlarda - «Shimol sheri» va “Qor qiroli” laqablari bilan ham mashhur bo’lgan. Yoshligidan katta iste’dot sohibi ekanligi namoyon bo’lgan. 12 yoshligida u besh yevropa tilida gaplasha olgan. shu yoshdan u quyi pag’onada harbiy xizmatni boshlaydi. 1611-yilda, 17 yoshligida Daniya bilan urushdagi jasorati uchun jangovar xochga loyiq ko’rildi. Shu yili uning otasida Karl IX vafot etadi, shved qonunlariga ko’ra valiahd to 24 yoshgacha Shvesiya taxtini egallay olmas, uning nomidan regent boshqarishi kerak edi. Ammo Gustavning mashhurligi shu qadar katta ediki, oradan bir ikki hafta o’tib, mulozimlarning o’zi o’z istak-hoxishlari bilan butun hokimiyatni yosh qirolga ishonib topshiradilar. Taxtga chiaӧӧan Gustav avval Daniyaga zarba berdi, 1617-yilda Rossiya bilan Stobol tinchlki sulhini imzoladi, 1621-1629-yillarda Polsha yurish qildi, faqatgina Stefan Cherneskiyning harakatlari bilan 6 yil muhlatga sulh tuzildi. Ana shu urushlar uni harbiy jihatdan chiniqtirdi, katta tajriba maktabi vazifasini bajarib berdi. Polsha bilan urush uni german ishlari bilan to’qnashtirdi. U protestan qiroli sifatida Reformasiyaning taqib qilinishiga qarshi chiqdi. Bu esa uni 1918-yilda boshlangan “O’ttiz yillik urush”ga yetakladi. Shundan keyin Shtralzund shahri bilan ittifoqda Germaniyaning qirg’oqbo’yi hududlariga qo’shin tashladi. 1631-yil 23-avgustda Fransiya bilan ittifoq tuzdi, unga ko’ra fransuz tomoni Gustavga harbiy harakatlarni olib borishi uchun yillik subsidiya to’laydigan bo’ldi. Shundan keyin Oderdagi Frankfurtni qo’lga kiritdi. 1631-yilgi Breytenfeld jangida u imperiya qo’shinlarini qattiq mag’lubiyatga uchratdi. Bu g’alaba ko’pchilki german protestant knyazlari orasida uning obro’si oshishiga va ularning shved qiroli tomoniga o’tib ketishiga olib keldi. 27-oktyabrda Mayn Frankfurtini, 27-dekabrda Maynsni qo’lga kiritdi.
1632-yil 1-oktabr kuni Gustav Adolf Dunayga yana yurish boshlaydi, uning arqibi bo’lgan imperator qo’shinlari qo’mondoni Vallenshteyn Saksoniyaga yurish qilib, 1-noyabrda Leypsigni qo’lga kiritadi. Shunda Gustaq dushmaniga zarba berish uchun shimolga yurishga qaror qiladi. 1632-yil 16-noyabrad Lyusen ostonasida shved kavaleriyasining Imperiya qo’shinlari o’ng qanotiga muvaffaqiyatsiz zarbasidan keyin Gustaf Adolfning o’zi jangda o’ldirildi.
O’zining qisqa, lekin sharafli umri bilan Gustav Adolf harbiy san’at atrixida katta iz qoldirib ketdi. U pikinerlar sonini butun piyodalarning 3/1 qismigacha qisqartirdi, 1631-yilda bo’lsa mushketyorlar polkini tashkil etadi va o’t ochar qurollarga katta e’tibor qaratadi. Askarlarni ancha yengil harakatlanishlari va jangga doimo shay bo’lib turishlari uchun Gustav mushketning og’irligini qisqartirdi, qog’oz patronlarni muomilaga kiritdi va o’t oldirish jarayonini soddalashtirdi. Bu qurollarni u kavaleriyaga ham joriy qildi. artilleriyada qurollarning og’irligi kamaytirilib, ularning harakatchanligi oshirildi.
Gustav Adolf tomonidan saflanish, jangovar tartib va usullarda joriy qilgan o’zgarishlari ham katta ahamiyatga ega bo’ldi. Piyodalarning 10 qator saflanishi o’rniga 6 shereng, otish uchun bo’lsa hatto 3 shereng saflanishini joriy qildi. asosiy taktik birlik sifatida 4 rotali batalon, yirik taktik birlik – brigada joriy qilindi. Avval u 2, keyin 3 batanlondan iborat bo’lgan. Bu bilan to shu vaqtgacha jang myadonlarida hukmron bo’lgan passiv va harakatlanishga noqulay bo’lgan bir necha ming askarlarning saflanishini (ular “tursiya”, “bataliya” kabi nomlar bilan atalgan) o’zgartirdi.
Otliqlarda Gustav 3 shereng bilan jangga kirishni joriy qildi. bu bilan ularning harakatchanligini oshib, manevrlashuvi tuzlashdi. U kavaleriyadan ot ustida o’q otish o’rniga, to’liq karer hujumini va sovuq qurol zarbasini talab qilar edi.
Artilleriya taktikasida Gustav mutloqo to’ntaruvni amalga oshirdi, u birinchi marta ommaviy artilleriyani qo’lladi va artilleriya zahirasini ajratdi. U muntazam (lineyli) taktikaning asoschisi hamdir. Kichik saflanishda uning armiyasi ikkita liniyadan iborat bo’lgan va har bir liniya o’ng, chap va markaz qanotlariga bo’lingan. Markazning asosiy qismini piyoda brigadalar tashkil qilgan, ulardan ikkinchi liniya brigadasi birinchidan oraliq masofada saflantirilgan. Qanotlarning asosiy kuchini otliqlar tashkil qilgan. Harbiy yurish harakatlarida Gustav armiyasi avangard, asosiy kuchlar va arergardga bo’lingan. Bunda asosiy kuchlar bir necha kolonnalarda harakat qilib, ularning har biri bo’lg’usi jangovar liniyaning otryadini tashkil qilgan.
Gustav Adolf tomonidan o’z armiyasida yetarli darajada pul to’lovi va oziq-ovqat ta’minoti yo’lga qo’yilgan ediki, bu orqali dushman armiyalarida odatga aylanib qolgan maroderlik (kafando’zlik, o’lik askarlarni talash) uning askarlari uchun begona holat edi.
Gutsav Adolf begona mamlakatda cheklangan resurlar bilan hujumkor urush olib borishning ajobiy namunasini yaratib berdi. U bunday urushlarga puhta atyyorgarlik ko’rardi, qo’rqmasdan, aniq ravishda o’zining harakat maqsadini qo’yardi va unga erishiga metodik harakat qilardi, u jang maydonlarida hal qiluvchi pallada to’planishni va g’alabadan keyin taqib etishgacha hamma-hammasini hisobga olar edi. napoleon Gustav Adolfni tarixda o’tgan buyuk sarkardalar qatoriga qo’yadi.
Anri de La Tur d’Overn de Tyurenn (1611—1675). XIX asr boshlarida Napoleon Bonapart jahon tarixida o’tgan eng ashhur 7 sarkardani tayyorlayotgan vaqtida ular ichida Anri de La Tur d’Overn yagona fransuz edi. fransuz marshali sifatida u 18 harbiy kompaniyada ishtirok etdi. de Tyurenn ayniqsa taktika va strategiya borasidagi mahorati katta ahamiyatga ega bo’ldi. U qo’shin ta’minotiga asosiy e’tiborni qaratib, qo’shinni magazin tizimida ta’minlashni tashkil qilganlardan biri bo’ldi. Taktika sohasida u front bo’ylab kuchlarni teng taqsimlash (lineyli taktika) tamoyili shabloni bilan birga u asosiy kuchni falanganing biriga to’plab, asosiy zarbani berishni afzal ko’rardi. U kutilmagandagi hujumga asoslangan asosiy maqsadi g’olib chiqish bo’lgan noan’anaviy taktikalar ustasi edi. de Tyurenn manevrali strategiya asoschilaridan biri sifatida ham qaraladi. Bu strategiyaning ildizi shved qiroli Gustav II Adolfga borib taqaladi. Agar “zamonaviy strageiyaning asoschisi” sifatida qaraluvchi shved qirolida manevrning asosiy maqsadi bosh jang bo’lsa, de Tyurenn jangni yoki to’qnashuvni strategik manevrning bir qismi sifatida qarardi va hatto uning usuli sifatida bilardi (bu usul chegara strategiyasi sifatida XVII asr ikkinchi yarmida Yevropada hukmronlik qilgan). 1611-yilda Sedanda Bulon gersogi oilasida tavallud topgan de Tyurenn yoshligida jismonan zaif bir bola bo’lgan. 12 yoshdan keyin u otasining katta o’gitlari hisobiga o’zida iroda topib, ajdodlari kabi harbiy bo’lish maqsadida o’z ustida jiddiy ishlashga kirishdi. 15 yoshida u Gollandiyaga, harbiy san’atni o’rganish uchun bobosi Moris Oranskiy huzuriga ketadi. 1624-yilda Moris Nassuskiy qo’shinida oddiy askarlikdan xizmatini boshlaydi. 1626-yilda Bua-de-Dyuk shahrini qamal qilishdagi jasorati uchun kapitan darajasiga ko’tarildi. 1630-yilda Fransiya armiyasi xizmatiga o’tib, 19 yoshida polkovnik darajasiga ko’tarildi. 1643-yilda Tyuren marshall va Veymarning fransuz armiyasi qo’mondoniga aylandi. Breyzexda deyarli jangovarlki qobiliyatini yo’qotgan 10 minglik qo’shinni tartibga keltiradi, bir necha hafta o’tgch unga Konda shahzodasi, Lui II Burbon 7 ming kishilik qo’shini bilan kelib qo’shiladi va ikki sarkarda birgalikda keyinchalik katta g’alabalarni qo’lga kiritdi. 1644-yil avgustida 20 minglik qo’shin bilan Bavar qo’shinlarini siqib chiqarishga erishdi. 1646-yilgi kompaniyada de Tyurenn o’z qo’shinini shvedlarning Vrangel boshchiligidagi qo’shiniga qo’shadi. O’ttiz yillik urushning oxirgi ikki yili – 1647-1648-yillarda bir muncha muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritdi. Lekin Fransiyada qaror topgan Frondadan keyin uning qo’ishnining katta qismi uni tark etishi natijasida de Tyurenn Gollandiyaga ketishga majbur bo’ldi. 1650-yilgi kompaniyada de Tyurenn endi Ispan Niderlandiyasi gubernatori bilan birga Fransiya qirollik qo’shiniga qarshi jangga kirdi. Chunki Fronda Madridga tayanardi. Lekin jangni boy berib, sal qosa asirga tushayozdi. 1651-yilda u amnistiyaga utshib, Lyudovik XIVning qo’mondoni va ittifoqchisi sifatida o’zining sobiq maslakdoshi Konda shag’zodasining isyonini bsotirishga safarbar etiladi. 1652-1653-yillarda ikkalasi bir ncha marta jangda to’qnash keldi, faqat bir marta kichik jangni de Tyurenn Kondaga boy berdi. de Tyurenn yordami iblan Lyudovik XIV isyonchilarni bartaraf etdi, shu tariqa de Tyurenn Fransiyani halokat yoqasidan qutqarib qoldi. 1658-yilda Dyunkerkda inglizlar iblan birgalikda ispanlarga shiddatli zarba berdi. 6 mingdan ziyod ispan asirga tushdi. Bu oraqlai 1659-yilda Fransiya Ispaniya bilan g’olib isaftida sulg’ tuzishga erishdi.
1660-yilda de Tyurenn qirollikning bosh marshali etib tayinlandi. 1672-yila “Keng koalisiya” (Gollandiya, Avstriya, Ispaniya, Daniya va Brandenburg) Fransiyaga qarshi urush boshlagan paytda de Tyurenn Reynning chap qirg’og’ida ikki yil davomida nemis va gollandlarga qarshi muvaffaqiyatli kurashib keldi.
1975-yil 27-iyulda 63 yoshli vikont de Tyurenn rekognossirovka vaqtida (dushman to’g’risida malumot olish uchun komandirning o’zi o’tkazadigan razvedkada) birgina zambarak to’pi zarbasidan halok bo’ldi. Uning o’limi fransuzlarni qattiq larzaga solib, hatto unga atab “Tyurenn o’limi” marsiyasini yaratishdi.
XVII asr urushlar tarixida de Tyurenn nafaqat Fransiyaning, balki Yevropaning birinchi raqamli sarkardasi sifatida qoldi. U o’zigaga mavjud bo’lgan qal’alar orqali qo’shinni ta’minlash ishidan, ya’ni operasion bazalar tizimidan voz kechib, g’alabaning kalitini favqulotdalik va harakatchanlikning uyg’unligida ko’rdi. Bu ayni vaqtda o’zining ham xavfsizligining bosh omili deb hisoblardi.
Aynan Konde emas, balki de Tyurenn fransuz armiyasini haqiqiy ma’noda professional qildi. U yuqori martabali insonlarda kamdan-kam uchraydigan to’g’ri so’z sohibi ham edi. “To’g’ri so’z kishi hatto o’g’rining oldida g’am o’z so’zila qolish kerak” der edi. napoleon u haqida firk bildirib – “Tyurenn yuragi boshida” degan edi. u kichik sonli kuchlar orqali g’alabalarga erishib keldi, bunda bosh asosni tartibda va taktikada ko’rdi. U askarlariga doimo g’amxo’r edi. 1973-yilda u barcha pullarini askarlarini ochlikdan saqlash uchun sarflab yuboradi. U qo’rqmasdan “men yakson” bo’ldim deb mag’lubiyatni tan ola bilar edi, g’olib chiqqan paytida bo’lsa “biz g’olib bo’ldik” der edi.
Yan III Sobeskiy (1629-1696) taniqli polyak sarkardasi, Polsha qiroli va 1674-yildan Buyuk Litva knyazi. Otasi garchi unchalik taniqli kishi bo’lmasada, ammo mashhur sarkarda Stanislav Jolkevskiyning qiziga uylanib katta obro’ qozongan edi. Yan III Sobeskiy Novodvor kollegiyasida va Krakovdagi Yagellonlar akademiyasida ta’lim oldi. Akasi Marek bilan ikki yil davomida G’arbiy Yevropa mamlakatlarida bo’ldi. Lotin, fransuz, nemis, italyan tillarini o’zlashtirdi. XVII asrad yashab o’tgan barcha polyak-litov knyazlari oraisda Sobeskiy eng savodlisi bo’lganligi aytiladi.
1648-yilda Polshada Bogdan Xmelnisekiy isyoni vaqtida qaytgan aka-ukalar askarlikka tortildi. Bir yildan keyin akasi tatarlar asirligiga tushib qoldi, Sobeskiyning o’zi Turkiyaga uyushtirilgan elchilikka qo’shildi. Elchilik davomida tatarchani o’rgandi. Vataniga qaytgach Rus davlatiga qarshi urushda ishtirok etdi. 1655-yilda shvedlarning bsoqini davrida avval shvedlar tomonidagi guruhga qo’shilgan bo’lsa, keyinroq qonuniy qirol Yan II Kazimir tomonidan urushda qatnashdi. 1665-yilda u qirolicha Mariya Lyudoviki mulozimlari safida Polshaga kelib qolgan boy beva fransuz Marinsenke Zamoyskoyga uylanib, uning sharofati bilan oradan bir yil o’tib qirolicha unga to’liq getman unvonini atqdim etadi. 1667-yilda u Podgaysa ostonasida tatar va kazaklar qo’shinini tor-mor etdi. Xotini bu muvaffaӧiyatdan uni qirol darajasiga ko’tarish niyatiga tushib qoladi, uning ustiga Soveskiy 1668-yilda buyuk getman unvonini olgan edi. Lekin Muqaddas Rim imperiyasi bosimi bilan Polsha shlyaxtasi uni qirol qilib saylamaydi.
Keyingi saylovga umid qilgan xotini o’sha vaqtda Yevropada eng kuchli monrax hisoblangan Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning huzuriga boradi va uning yordami hisobiga fransuzlarning ashaddiy dushmani bo’lgan gabsburgalarga qarshi fransuz-polsha-shved ittifoqini tuzishga rozilik beradi. 1673-yilda Xotin yaqinida turklar utsidan Sobeskiy g’alaba qozonadi, huddi shu paytda Polsha qiroli Vishnevkiy ham vafot etadi. Garchi Buchach sulhiga ko’ra davlat o’z yerlarining bir uismini boy bergan bo’lsada, ammo g’oliblik va fransuzlarning puli hisobiga Sobeskiy Gabsburglarning nomzodi bo’lgan shahzoda Karl Lotarinskiyning saylovda yengishga erishdi va Rech Pospolitayaning qiroli qilib saylandi. 1675-yilda maxfiy ravishda Frasniya bilan Yavorov shartnomasini imzoladi. Lekin asosiy dushmani bo’lgan usmoniy turklar Polshaning eng boy Podoliyu hududini qo’lida ushlab turar edi. ammo Lyudovik XIV turk sultoni bilan ittifoqda bo’lganligi sababli ham Yan III Sobeskiy bunda fransuz qirolidan ko’ra gabsburglar bilan ittifoq urushda foyda bo’lishini tushunib yetadi.
Taxtga chiqqandan keyin Yan III Sobeskiy polsha armiyasida katta islohotlarni o’tkazdi. Fransiyaning qarshiligiga qaramasdan 1683-yil 1-aprelda Avstriya imperatori Leapold iblan harbiy ittifoq mazmunida shartnoma imzoladi. Bu shartnomaga ko’ra tomonlarning qaysi birining poytaxti turklar hujumiga tortilsa, ikkinchi tomon qo’ishni bilan yordamga kelishi kerak edi.
Shu yili sulton Mexmed IVning bosh vaziri Qora-Mustafo 200 mingga yaqin qo’shin bilan Venani qamal qiladi. Yan III Sobeskiy 30 minglik qo’shin bilan yetib keladi va qirollik maqomi hisobiga bu yerda birlashgan 75 minglik qo’shin qo’mondoniga aylandi.eng qizig’i Varshavadan Venagacha bo’lgan 320 kilometrli yo’lni 15 kunda bosib o’tdi. Uning qo’mondonligidagi birlashgan xristian qo’shinlari 1683-yil 12-sentyabr kuni Kalenbergda 76 minglik qo’shin bilan 158 minglik turklarga halokatli zarba berdi va turklarning bundan keyingi Yevropaga yurishlariga butunlay chek qo’ydi. Turklar Vengriyagacha siqib chiqarildi. Jangda baland tepalikda kuzatgan Yan III Sobeskiy piyodalar urushida hech bir tomon g’alaba qozonmagandan keyin Polsha otliqlariga Qora-Mustafo chodiri tomonga zarba berishga buyruq beradi. Natijada bosh vazir chekinadi, uning ortidan butun turk qo’shini chekina boshlaydi.
G’olib sifatida Polshaga qaytgan Yan III Sobeskiy 1686-yilda Rossiya bilan “Abadiy sulh” imzoladi. Chunki u qirollik paytida ikki davlat o’rtasidagi chegara mojarosini hal qila bilmadi. Uning vena ostonasidagi atrixiy g’alabasi uni Yevropaning eng mashhur sarkardalari qatoridan o’rin olishiga sabab bo’ldi.

1^ Разин Е.А. История военного искусства ХХХI в. до н.э. – VI в. н.э. С..-Пб., 1999, «Полигон» С.384.